3.3 ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ:
ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ:
ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ,
ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
1. ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੈ?
ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Digestive System) ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜੋ ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਹਜਮ ਕਰਕੇ ਪੋਸ਼ਣ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਅਵਸ਼ਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀ ਹੈ।
2. ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ (Organs of Digestive System and Their Location)
| ਅੰਗ (Organ) | ਟਿਕਾਣਾ (Location) | ਮੁੱਖ ਕੰਮ (Main Function) |
|---|---|---|
| ਮੂੰਹ (Mouth) | ਸਿਰ ਦੇ ਅੱਗੇਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ | ਭੋਜਨ ਚਬਾਉਣ ਅਤੇ ਲਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ |
| ਅੰਨਲੀ (Esophagus) | ਗਲੇ ਤੋਂ ਪੇਟ ਤੱਕ | ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਪੇਟ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਣਾ |
| ਅੰਨਾਸ਼ਯ (Stomach) | ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਉੱਪਰਲੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ | ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ ਨਾਲ ਹਜਮ ਕਰਨਾ |
| ਛੋਟੀ ਆਂਤ (Small Intestine) | ਪੇਟ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ | ਪੋਸ਼ਣ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਣ |
| ਵੱਡੀ ਆਂਤ (Large Intestine) | ਛੋਟੀ ਆਂਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ | ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਲੈਣਾ, فضਲੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ |
| ਯਕ੍ਰਿਤ (Liver) | ਪੇਟ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ | ਪਿੱਤ ਰਸ (Bile) ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਹਜਮ ਕਰਨਾ |
| ਅਗਨਾਸ਼ਯ (Pancreas) | ਅੰਨਾਸ਼ਯ ਦੇ ਪਿੱਛੇ | ਹਜਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐਂਜ਼ਾਈਮ ਅਤੇ ਇੰਸੂਲਿਨ ਬਣਾਉਣਾ |
| ਗੁਦਾ (Anus) | ਮਲਾਸ਼ਯ (Rectum) ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ | فضਲਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ |
3. ਹਜਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Process of Digestion)
(A) ਯਾਂਤਰਿਕ ਹਜਮ (Mechanical Digestion)
-
ਦੰਦ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਬਾਉਂਦੇ ਹਨ।
-
ਅੰਨਲੀ ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੇਟ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-
ਅੰਨਾਸ਼ਯ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਕੇ ਤਰਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
(B) ਰਾਸਾਇਣਿਕ ਹਜਮ (Chemical Digestion)
-
ਲਾਰ (Saliva) ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਐਂਜ਼ਾਈਮ ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਨ।
-
ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ (HCl) ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹਜਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
-
ਛੋਟੀ ਆਂਤ ਵਿੱਚ ਯਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅਗਨਾਸ਼ਯ ਦੇ ਰਸ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਣੇ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।
(C) ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਣ (Absorption)
-
ਛੋਟੀ ਆਂਤ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਤੱਤ ਰਕਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
-
ਵੱਡੀ ਆਂਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
(D) ਵਿਸ਼ਥਾਪਨ (Excretion)
-
فضਲੇ ਨੂੰ ਮਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4. ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਯੋਗ (Yoga and Digestive System)
ਯੋਗ ਹਜਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਸ, ਅਮਲਤਾ (Acidity) ਅਤੇ ਕਬਜ਼ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
✅ ਹਜਮ ਤੰਦਰੁਸਤ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੋਗ ਆਸਨ (Yoga Asanas for Better Digestion)
1. ਵਜਰਾਸਨ (Vajrasana - Thunderbolt Pose)
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ: ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 5-10 ਮਿੰਟ ਇਸ ਅਸਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੋ।
ਲਾਭ: ਭੋਜਨ ਜਲਦੀ ਹਜਮ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਸ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
2. ਪਵਨਮੁਕਤਾਸਨ (Pavanamuktasana - Wind-Relieving Pose)
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ: ਪਿੱਠ ਕੇ ਬਲ ਲੈਟ ਕੇ, ਇਕ ਲੱਤ ਨੂੰ ਮੋੜਕੇ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਗਾਓ, ਫਿਰ ਦੂਜੀ ਲੱਤ ਨਾਲ ਕਰੋ।
ਲਾਭ: ਗੈਸ, ਅਮਲਤਾ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3. ਭੁਜੰਗਾਸਨ (Bhujangasana - Cobra Pose)
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ: ਪੇਟ ਕੇ ਬਲ ਲੈਟ ਕੇ, ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਉਠਾਓ।
ਲਾਭ: ਹਜਮ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੀ ਮਜਬੂਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4. ਅਰਧ ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਾਸਨ (Ardha Matsyendrasana - Half Spinal Twist)
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ: ਇਕ ਲੱਤ ਮੋੜ ਕੇ, ਦੂਜੀ ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਕਮਰ ਨੂੰ ਮੋੜੋ।
ਲਾਭ: ਯਕ੍ਰਿਤ (Liver) ਅਤੇ ਅਗਨਾਸ਼ਯ (Pancreas) ਨੂੰ ਐਕਟੀਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਜਮ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
✅ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Breathing Exercises for Digestion)
ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਹਜਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
1. ਕਪਾਲਭਾਤੀ (Kapalbhati Pranayama)
ਇਹ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਤੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2. ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ (Anulom-Vilom Pranayama)
ਇਹ ਆਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ।
3. ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Bhastrika Pranayama)
ਇਹ ਹਜਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
5. ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੁਝਾਅ
ਆਹਿਸਤਾ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਬਾ ਕੇ ਭੋਜਨ ਖਾਓ।
ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਜਰਾਸਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੋ।
ਫਾਈਬਰ ਯੁਕਤ ਭੋਜਨ (ਹਰੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲ) ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਓ।
ਪ੍ਰੋਬਾਇਓਟਿਕ (ਦਹੀਂ, ਛਾਸ਼) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੋ।
ਬਹੁਤ ਤੇਜ ਮਸਾਲੇਦਾਰ ਅਤੇ ਤਲੇ-ਭੁਜੇ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਚੋ।
ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 8-10 ਗਿਲਾਸ ਪਾਣੀ ਪੀਓ।
ਨਿਯਮਤ ਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਰੋ।
Post a Comment