3.6 Endocrine System

 

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 

(Endocrine System) 

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Endocrine System)

 ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Glands) ਰਾਹੀਂ ਹਾਰਮੋਨ (Hormones) ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂਜ਼ (Tissues) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਾਸ (Growth), ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ (Metabolism), ਪ੍ਰਜਨਨ (Reproduction), ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆ (Stress Response) ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

---

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ (Endocrine Glands and Their Functions)

1. ਹਾਈਪੋਥੈਲਾਮਸ (Hypothalamus)

• ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਨਰਵਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ: ਗੋਨਾਡੋਟ੍ਰੋਪਿਨ-ਰਿਲੀਜ਼ਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ (GnRH), ਥਾਇਰੋਟ੍ਰੋਪਿਨ-ਰਿਲੀਜ਼ਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ (TRH), ਕੋਰਟੀਕੋਟ੍ਰੋਪਿਨ-ਰਿਲੀਜ਼ਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ (CRH)।

• ਕੰਮ: ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ, ਭੁੱਖ, ਤਰਲ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਨੀਂਦ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ।

2. ਪਿਟੂਟਰੀ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary Gland) - ਮਾਸਟਰ ਗਲੈਂਡ

• ਇਹ ਹਾਈਪੋਥੈਲਾਮਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ:

  • ਗ੍ਰੋਥ ਹਾਰਮੋਨ (GH): ਸਰੀਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

  • ਪ੍ਰੋਲੈਕਟਿਨ (PRL): ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

  • ਐਂਟੀ-ਡਾਇਯੂਰੇਟਿਕ ਹਾਰਮੋਨ (ADH): ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ।

• ਕੰਮ: ਸਰੀਰ ਦੀ ਹਾਰਮੋਨਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ।

3. ਥਾਇਰੋਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ (Thyroid Gland)

• ਇਹ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ: ਥਾਇਰੋਕਸਿਨ (T4), ਟ੍ਰਾਈਆਇਓਡੋਥਾਇਰੋਨਿਨ (T3)।

• ਕੰਮ: ਊਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਪਚਾਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ।

4. ਪੈਰਾਥਾਇਰੋਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ (Parathyroid Gland)

• ਇਹ ਥਾਇਰੋਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਲੈਵਲ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ: ਪੈਰਾਥਾਇਰੋਇਡ ਹਾਰਮੋਨ (PTH)।

• ਕੰਮ: ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣਾ।

5. ਐਡਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ (Adrenal Glands)

• ਇਹ ਗੁਰਦੇ (Kidneys) ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ:

  • ਐਪਿਨੈਫਰਿਨ (Adrenaline): "ਫਾਈਟ-ਅਥਵਾ-ਫਲਾਈਟ" (Fight-or-Flight) ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆ।

  • ਕੋਰਟੀਸੋਲ: ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

• ਕੰਮ: ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ, ਖੂਨ ਦਾ ਦਬਾਅ (Blood Pressure) ਅਤੇ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ।

6. ਪੈਂਕਰੀਆਸ (Pancreas) - ਮਿਲੀ-ਝੁਲੀ ਗ੍ਰੰਥੀ

• ਇਹ ਪਚਾਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁਗਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

• ਹਾਰਮੋਨ:

  • ਇੰਸੁਲਿਨ: ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁਗਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ।

  • ਗਲੂਕਾਗਨ: ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁਗਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।

• ਕੰਮ: ਸ਼ੂਗਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣਾ।

7. ਗੋਨਾਡਸ (Gonads - ਪ੍ਰਜਨਨ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ)

(i) ਅੰਡਾਸ਼ਯ (Ovaries) - ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ

• ਹਾਰਮੋਨ: ਈਸਟਰੋਜਨ, ਪ੍ਰੋਜੈਸਟਰਨ।

• ਕੰਮ: ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ, ਗਰਭਧਾਰਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ।

(ii) ਵਿਸ਼ਨ (Testes) - ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ

• ਹਾਰਮੋਨ: ਟੈਸਟੋਸਟਿਰੋਨ।

• ਕੰਮ: ਸ਼ੁੱਕਰਾਣੂ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀਕ ਸਮਾਨਤਾ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਾੜੀ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ)।

---

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਯੋਗ (Role of Yoga in Endocrine System)

ਯੋਗ ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ?

✅ ਹਾਰਮੋਨਲ ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ।

✅ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।

✅ ਥਾਇਰੋਇਡ, ਮਧੁਮੇਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗਾਸਨ (Best Yoga Poses for Endocrine System)

1. ਸਰਵਾਂਗਾਸਨ (Shoulder Stand): ਥਾਇਰੋਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ।

2. ਮਤਸਿਆਸਨ (Fish Pose): ਪੈਰਾਥਾਇਰੋਇਡ ਅਤੇ ਥਾਇਰੋਇਡ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

3. ਧਨੁਰਾਸਨ (Bow Pose): ਪੈਂਕਰੀਆਸ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ, ਮਧੁਮੇਹ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ।

4. ਵਿਪਰੀਤ ਕਰਣੀ (Legs Up the Wall Pose): ਐਡਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ।

5. ਭੁਜੰਗਾਸਨ (Cobra Pose): ਪਿਟੂਟਰੀ ਅਤੇ ਥਾਇਰੋਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੂੰ ਐਕਟੀਵੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।

6. ਧਿਆਨ (Meditation & Pranayama): ਮਨ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

ਅੰਦਰਸ੍ਰਾਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਪਾਈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

Next topic:- 3.7 ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤਰ - Yoga with k.Sir