2.2 ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ

 

ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ (Hatha Yoga Pradipika) – ਵਿਸ਼ਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵਰਣ

📖 ਲੇਖਕ: ਸੁਵਾਮੀ ਸੁਵਤਮਾਰਾ (Swami Swatmarama)
📜 ਸੰਪਰਕ: ਨਾਥ ਸੰਪਰਦਾ, ਤੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਯੋਗ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਧੀ
🕉 ਵਿਸ਼ਾ: ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧੀ – ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਮੁਦਰਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ

➡ "ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ" 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ, ਜੋ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਹਠ ਯੋਗ ਨੂੰ "ਰਾਜ ਯੋਗ" ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨ, ਪ੍ਰਾਣ, ਅਤੇ ਤਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
➡ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ "ਕੁੰਡਲਨੀ ਜਾਗਰਣ", "ਸੁਖਮਨਾ ਨਾਡੀ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ", ਅਤੇ "ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ" ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

---

1️⃣   ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ ਦੀ ਢਾਂਚਾ (Structure of Hatha Yoga Pradipika)

➡ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ 4 ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਇਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ:

ਅਧਿਆਇ (Chapter)	ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ (Main Topics)
1️⃣ ਪ੍ਰਥਮ ਪਾਦ (Pratham Pada)	ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਲਕਸ਼, ਆਸਨ (Postures)
2️⃣ ਦ੍ਵਿਤੀਯ ਪਾਦ (Dvitīya Pada)	ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Breath Control), ਨਾਡੀ ਸ਼ੁੱਧੀ
3️⃣ ਤ੍ਰਿਤੀਯ ਪਾਦ (Tritīya Pada)	ਮੁਦਰਾਵਾਂ (Mudras) ਅਤੇ ਬੰਧ (Locks)
4️⃣ ਚਤੁਰਥ ਪਾਦ (Chaturtha Pada)	ਧਿਆਨ (Meditation) ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ (Enlightenment)

---

2️⃣   ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਇ – ਆਸਨ (Asanas) ਅਤੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ

📜 "हठविद्या त्रयमुक्तं आसनं प्राणसंयमः।" (HYP 1.56)
➡ (ਹਠ ਯੋਗ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ।)

✅ ਹਠ ਯੋਗ "ਸ਼ਰੀਰ" ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਹੋ ਸਕੀਏ।
✅ 84 ਆਸਨ ਵਿੱਚੋਂ 15 ਆਸਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ –

ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ ਵਿੱਚ ਉਲੇਖਿਤ 15 ਮੁੱਖ ਆਸਨ

ਅਨੁਕ੍ਰਮ	ਆਸਨ ਦਾ ਨਾਮ	ਉਦੇਸ਼ (Purpose)
1	ਸਵਸਤਿਕ ਆਸਨ (Swastikasana)	ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਚਿੱਤ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ
2	ਗੋਮੁਖ ਆਸਨ (Gomukhasana)	ਮੋਚ, ਪੀਠ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ
3	ਵੀਰ ਆਸਨ (Virasana)	ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ
4	ਕੂਰਮ ਆਸਨ (Kurmasana)	ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ
5	ਕੁੱਕਟ ਆਸਨ (Kukkutasana)	ਭੁਜਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ
6	ਉੱਤਾਨਮੰਡੂਕ ਆਸਨ (Uttanamandukasana)	ਮਰੁਦੰਡ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਲਚਕ ਲਈ
7	ਸਿੰਘ ਆਸਨ (Simhasana)	ਗਲੇ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ
8	ਭਦ੍ਰ ਆਸਨ (Bhadrasana)	ਚਿੱਤ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਧਿਆਨ
9	ਪਦਮ ਆਸਨ (Padmasana)	ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਧਿਆਨ ਆਸਨ
10	ਸਿੱਧ ਆਸਨ (Siddhasana)	ਯੋਗੀਆਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਆਸਨ
11	ਮਯੂਰ ਆਸਨ (Mayurasana)	ਹਾਜ਼ਮਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ
12	ਦਨੁਰ ਆਸਨ (Dhanurasana)	ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਪੇਟ ਲਈ
13	ਪਸਚਿਮੋਤਾਨ ਆਸਨ (Paschimottanasana)	ਪੇਟ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਪਾਚਨ ਲਈ
14	ਸ਼ਵ ਆਸਨ (Shavasana)	ਚਿੱਤ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਿਲੈਕਸ ਕਰਨ ਲਈ
15	ਮਤਸਿਆ ਆਸਨ (Matsyasana)	ਸੀਨੇ ਅਤੇ ਗਲੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ

📜 "आसनं सर्वयोगेषु प्रधानं" (HYP 1.17)

➡ (ਸਭ ਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।)

---

3️⃣ ਦੂਸਰਾ ਅਧਿਆਇ – ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama) ਅਤੇ ਨਾਡੀ ਸ਼ੁੱਧੀ (Nadi Shuddhi)

📜 "चले वाते चलं चित्तं निश्चले निश्चलं भवेत्।" (HYP 2.2)
➡ (ਜਦੋਂ ਸ਼ਵਾਸ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਨ ਵੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

✅ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ "ਪ੍ਰਾਣ-ਸ਼ਕਤੀ" (Life Energy) ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।
✅ ਨਾਡੀ ਸ਼ੁੱਧੀ (Nadi Shuddhi) – ਈਡਾ, ਪਿੰਗਲਾ, ਅਤੇ ਸੁਖਮਨਾ ਨਾਡੀ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ।
✅ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਵਿਧੀਆਂ –
➡ ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ ਵਿੱਚ ਉਲੇਖਿਤ 8 ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ

ਅਨੁਕ੍ਰਮ	ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਨਾਮ	ਤਰੀਕਾ (Technique)	ਲਾਭ (Benefits)
1	ਸੂਰਯਭੇਦੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Surya Bhedi Pranayama)	ਸੱਜੇ ਨਾਸਿਕ ਰੰਧਰ (ਪਿੰਗਲਾ) ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ (ਪੂਰਕ), ਕੁੰਭਕ, ਖੱਬੇ ਨਾਸਿਕ ਰੰਧਰ (ਈਡਾ) ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ (ਰੇਚਕ)।	ਮਸਤਕ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ, 80 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਤ ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਕਰਨਾ, ਹਾਜ਼ਮਾ ਵਧਾਉਣਾ।
2	ਉੱਜਾਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Ujjayi Pranayama)	ਗਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ ਨਾਸਿਕ ਰੰਧਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ, ਕੁੰਭਕ, ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇ ਨਾਸਿਕ ਰੰਧਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ।	ਗਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ, ਫੇਫੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ, ਜਠਰਾਗਨੀ ਵਧਾਉਣਾ, ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ।
3	ਸੀਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Sitkari Pranayama)	ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ, ਹੋਂਠ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ "ਸੀਤ" ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ (ਪੂਰਕ), ਕੁੰਭਕ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਾਸਿਕਾ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ (ਰੇਚਕ)।	ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖਣਾ, ਭੁੱਖ ਤੇ ਤਰਹ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ, ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ।
4	ਸ਼ੀਤਲੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Sheetali Pranayama)	ਜੀਭ ਨੂੰ ਚੋਂਚ ਦੀ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਮੋੜਕੇ, ਉਸਦੇ ਮੱਧ ਰਾਹੀਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ, ਕੁੰਭਕ, ਅਤੇ ਨਾਸਿਕਾ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ।	ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ, ਪਿਟਟ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨਾ, ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤ ਦੂਰ ਕਰਨਾ।
5	ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Bhastrika Pranayama)	ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਛੱਡਣਾ, ਫਿਰ ਕੁੰਭਕ ਕਰਨਾ।	ਵਾਤ, ਪਿੱਤ, ਤੇ ਕਫ ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਕਰਨਾ, ਜਠਰਾਗਨੀ ਵਧਾਉਣਾ, ਕੁੰਡਲਨੀ ਜਾਗਰਣ।
6	ਭ੍ਰਾਮਰੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Bhramari Pranayama)	ਨਾਸਿਕਾ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ, ਭੌਂਰੇ ਵਰਗੀ ਧੁਨੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ।	ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਘਟਾਉਣਾ, ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ, ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨਾ।
7	ਮੂर्छਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Murchha Pranayama)	ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਲੰਧਰ ਬੰਧ ਲਗਾਉਣਾ, ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ।	ਮਨ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ ਲਈ ਤਿਆਰੀ।
8	ਪਲਾਵਿਨੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Plavini Pranayama)	ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰਨਾ ਤੇ ਕੁੰਭਕ ਕਰਨਾ।	ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਤੈਰਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ, ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣਾ।

 

4️⃣    ਤੀਜਾ ਅਧਿਆਇ – ਮੁਦਰਾਵਾਂ (Mudras) ਅਤੇ ਬੰਧ (Bandhas)

📜 "महामुद्रा महाबन्धः महावेधश्च केवलं।" (HYP 3.4)
➡ (ਮਹਾ ਮੁਦਰਾ, ਮਹਾ ਬੰਧ, ਅਤੇ ਮਹਾ ਵੇਧ – ਤਿੰਨੋ ਮੁੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਹਨ।)

✅ ਮੁਦਰਾਵਾਂ – ਮਨ, ਸ਼ਰੀਰ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ।
✅ ਬੰਧ – ਇਹ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ-ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਹਨ।
✅ ਮੁੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ –
➡ ਜਲੰਧਰ ਬੰਧ (Jalandhara Bandha) – ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ।
➡ ਉਦਿਆਨ ਬੰਧ (Uddiyana Bandha) – ਪੇਟ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚਣਾ।
➡ ਮੂਲਾ ਬੰਧ (Moola Bandha) – ਤਲਾਖੀ ਭਾਗ ਦੀ ਸੰਕੋਚਨ।

---

5️⃣   ਚੌਥਾ ਅਧਿਆਇ – ਧਿਆਨ (Meditation) ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ (Samadhi)

📜 "राजयोगस्य पूर्वद्वारं हठयोगं निगच्छति।" (HYP 4.1)
➡ (ਹਠ ਯੋਗ "ਰਾਜ ਯੋਗ" ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ।)

✅ ਧਿਆਨ (Dhyana) – ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾਉਣਾ।
✅ ਨਾਦ ਯੋਗ (Nada Yoga) – ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਵਾਜ਼ (Nada) ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ।
✅ ਸਮਾਧੀ (Enlightenment) – ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ।

📜 "ध्यानं निर्विषयं मनः।" (HYP 4.3)
➡ (ਧਿਆਨ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)

---

🔷 ਸੰਖੇਪ (Summary of Hatha Yoga Pradipika)

📌 ਆਸਨ – ਤਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ।
📌 ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ – ਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ-ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ।
📌 ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੰਧ – ਉੱਤਮ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ।
📌 ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ – ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ।

✅ ਹਠ ਯੋਗ "ਰਾਜ ਯੋਗ" ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
✅ "ਆਸਨ – ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ – ਮੁਦਰਾ – ਸਮਾਧੀ" – ਇਹ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਰਗ ਹੈ।