3.7 ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤਰ

 

(Nervous System)

(ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤਰ) ਅਤੇ ਯੋਗ

ਪਰਿਚਯ (Introduction)

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ (Nervous System) ਸਰੀਰ ਦੀ ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਸੋਚਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਹਲਚਲ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਚਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਤੁਲਨ ਬਨਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰਕ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ (Main Parts of Nervous System)

1. ਕੇਂਦਰੀ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ (Central Nervous System - CNS)

➡️ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਮਾਗ (Brain) ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ (Spinal Cord) ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
✅ ਦਿਮਾਗ (Brain): ਸੋਚਣ, ਯਾਦ ਰੱਖਣ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
✅ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ (Spinal Cord): ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

2. ਪਰਿਧੀ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ (Peripheral Nervous System - PNS)

➡️ ਇਹ ਨਾਡੀਆਂ (Nerves) ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ, ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
✅ ਇਚਛਾਸ਼ਕਤਿ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ (Somatic Nervous System): ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
✅ ਸਵੈਚਲਿਤ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ (Autonomic Nervous System): ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ, ਪਚਨ, ਸਾਸ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Process of Nervous System)

1️⃣ ਉੱਤੇਜਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ (Stimulus Reception): ਨਾਡੀਆਂ ਬਾਹਰੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
2️⃣ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੰਚਾਰ (Message Transmission): ਸੰਵੇਦੀ ਨਾਡੀਆਂ (Sensory Nerves) ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
3️⃣ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Processing): ਦਿਮਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਫੈਸਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
4️⃣ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ (Response): ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Diseases Related to Nervous System)

ਮਾਈਗ੍ਰੇਨ (Migraine): ਸਿਰਦਰਦ ਅਤੇ ਚੜਚੜਾਪਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ।
ਸਟਰੋਕ (Stroke): ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ।
ਪਾਰਕਿੰਸਨ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ (Parkinson’s Disease): ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਕੰਬਣ ਅਤੇ ਅਕੜਨ।
ਮਲਟੀਪਲ ਸਕਲੇਰੋਸਿਸ (Multiple Sclerosis): ਨਾਡੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨੁਕਸਾਨ।
ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ (Stress & Depression): ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਯੋਗ (Nervous System & Yoga)

ਯੋਗ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ 'ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ?

 ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
 ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਯਾਦਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
 ਨਾਡੀਆਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮਤਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
 ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
 ਨੀਂਦ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
 ਧਿਆਨ, ਏਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਯੋਗ ਆਸਨ (Best Yoga Poses for Nervous System)

1. ਬਾਲਾਸਨ (Child Pose)

➡️ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ?

• ਘੁੱਟਿਆਂ ਦੇ ਬਲ ਬੈਠੋ, ਧੜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਧਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਟਿਕਾਓ।

• ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗਹਿਰੀ ਸਾਹ ਲਵੋ।

2. ਵਿਪਰੀਤ ਕਰਣੀ (Legs Up the Wall Pose)

➡️ ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ?

• ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਲੰਬੇ ਪੈਕੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉੱਚਾ ਕਰੋ।

• ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਧੀਮੇ-ਧੀਮੇ ਸਾਹ ਲਵੋ।

3. ਸ਼ਵਾਸਨ (Corpse Pose)

➡️ ਪੂਰੀ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ?

• ਪਿੱਠ ਦੇ ਬਲ ਲੰਬੇ ਪੈ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਢਿੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡੋ।

• ਆਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਧੀਮੇ-ਧੀਮੇ ਸਾਹ ਲਵੋ।

4. ਅਰਧ ਮਤ੍ਯੇਂਦ੍ਰਾਸਨ (Half Spinal Twist Pose)

➡️ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ?

• ਇੱਕ ਪੈਰ ਨੂੰ ਮੋੜੋ, ਦੂਜੇ ਪੈਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖੋ।

• ਧੜ ਨੂੰ ਮੋੜ ਕੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਦੇਖੋ।

5. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Breathing Techniques)

ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਵਧਾ ਕੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ: ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਤੰਤ੍ਰਿਕ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਭਸਤਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ: ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਜਾਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ: ਆਤਮ-ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੇ ਨਿਯਮਤ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਮੁਕਤ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।