3.5 Heart and Circulatory System

 

ਪਰਿਚਯ: ਦਿਲ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 

(Heart and Circulatory System)

ਦਿਲ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Cardiovascular System) ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਤੱਕ ਖੂਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਿਲ (Heart) ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਖੂਨ ਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰਕੇ ਧਮਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

---

ਦਿਲ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ (Organs of the Circulatory System)

1. ਦਿਲ (Heart)

ਦਿਲ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਅੰਗ (Muscular Organ) ਹੈ, ਜੋ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਬਿਨਾ ਰੁਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

• ਸੱਜਾ ਏਟਰੀਅਮ (Right Atrium) – ਆਕਸੀਜਨ-ਰਹਿਤ ਖੂਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

• ਖੱਬਾ ਏਟਰੀਅਮ (Left Atrium) – ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਖੂਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

• ਸੱਜਾ ਵੈਂਟਰੀਕਲ (Right Ventricle) – ਖੂਨ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੱਕ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

• ਖੱਬਾ ਵੈਂਟਰੀਕਲ (Left Ventricle) – ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਖੂਨ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

2. ਖੂਨ (Blood)

ਖੂਨ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚੌਣੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

• ਲਾਲ ਰਕਤ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (RBCs) – ਆਕਸੀਜਨ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਚਿੱਟੀਆਂ ਰਕਤ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (WBCs) – ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਖਿਲਾਫ ਲੜਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਪਲਾਜ਼ਮਾ (Plasma) – ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ।

• ਪਲੇਟਲੇਟਸ (Platelets) – ਖੂਨ ਦੇ ਥੱਥੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

3. ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਲੀਆਂ (Blood Vessels)

• ਧਮਨੀਆਂ (Arteries): ਦਿਲ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਖੂਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਨਸਾਂ (Veins): ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ-ਰਹਿਤ ਖੂਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਕੇਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (Capillaries): ਧਮਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖੂਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

---

ਸੰਚਾਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Circulatory Process)

1. ਸੱਜਾ ਏਟਰੀਅਮ ਆਕਸੀਜਨ-ਰਹਿਤ ਖੂਨ ਨੂੰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਵੈਂਟਰੀਕਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

2. ਸੱਜਾ ਵੈਂਟਰੀਕਲ ਖੂਨ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੱਕ ਭੇਜਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਕਸੀਜਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

3. ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਖੂਨ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਏਟਰੀਅਮ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

4. ਖੱਬਾ ਏਟਰੀਅਮ ਖੂਨ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਵੈਂਟਰੀਕਲ ਵਿੱਚ ਪੰਪ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਵਾਲਾ ਖੂਨ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

5. ਖੂਨ ਜਦੋਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਚੱਕਰ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

---

ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Heart Diseases)

1. ਕੋਰੋਨਰੀ ਆਰਟਰੀ ਡਿਜ਼ੀਜ਼ (Coronary Artery Disease - CAD)

• ਧਮਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇਸਟਰੋਲ ਜਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੂਨ ਦਾ ਵਹਾਅ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

• ਲੱਛਣ: ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਦਰਦ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ।

2. ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ (Heart Attack - Myocardial Infarction)

• ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਤਾਂ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਲੱਛਣ: ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤੀਖਾ ਦਰਦ, ਪਸੀਨਾ ਆਉਣਾ, ਥਕਾਵਟ।

3. ਅਤਾਲਤਾ (Arrhythmia)

• ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।

• ਲੱਛਣ: ਚੱਕਰ ਆਉਣ, ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰ, ਥਕਾਵਟ।

4. ਦਿਲ ਦੀ ਨਕਾਮੀ (Heart Failure)

• ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਖੂਨ ਪੰਪ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

• ਲੱਛਣ: ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਜਾਂ, ਥਕਾਵਟ, ਸਾਹ ਦੀ ਤਕਲੀਫ।

5. ਉੱਚ ਰਕਤ-ਚਾਪ (Hypertension)

• ਜਦੋਂ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਨਾਰਮਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

• ਲੱਛਣ: ਸਿਰਦਰਦ, ਚੱਕਰ ਆਉਣ, ਥਕਾਵਟ।

---

ਯੋਗ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Role of Yoga in Heart Diseases)

ਯੋਗ ਦੇ ਫਾਇਦੇ:

✅ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਧਮਨੀਆਂ ਨੂੰ ਲਚਕਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
✅ ਤਣਾਅ (Stress) ਅਤੇ ਉੱਚ ਰਕਤ-ਚਾਪ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਕੋਲੇਸਟਰੋਲ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਦਿਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਸਰਵੋਤਮ ਯੋਗ ਆਸਨ (Best Yoga Poses for Heart Health)

1. ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ – ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।

2. ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ – ਦਿਲ ਦੀ ਗਤੀ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ।

3. ਸੇਤੁਬੰਧ ਆਸਨ (Bridge Pose) – ਧਮਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

4. ਮਤਸ੍ਯਾਸਨ (Fish Pose) – ਦਿਲ ਦੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।

5. ਵ੍ਰਿੱਖਾਸਨ (Tree Pose) – ਬਲੱਡ ਸਰਕੁਲੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬਹਿਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

6. ਸ਼ਵਾਸਨ (Corpse Pose) – ਤਣਾਅ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਧਿਆਨ (Meditation for Heart Health)

🧘‍♂️ ਓਮ ਮੰਤ੍ਰ ਜਾਪ – ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
🧘‍♂️ ਮਾਈਂਡਫੁਲਨੈਸ ਮੇਡੀਟੇਸ਼ਨ – ਦਿਲ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।

Next Topic:- 3.6 Endocrine System - Yoga with k.Sir