ਜ્ઞાન ਯੋਗ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ (Principles and Practices of Jnana Yoga) - ਯੋਗਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ

📖 ਸਰੋਤ: ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ, ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ, ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ, ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ, ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ
🕉 ਅਰਥ: "ਜਾਣਨਾ" (Gyana) + "ਯੋਗ" (Yoga) = ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ-ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ
➡ ਜ੍ਹਾਨ ਯੋਗ (Gyana Yoga) ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤੀ (Moksha) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਯੋਗ ਦਾ ਉਹ ਮਾਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ "ਵਿਵੇਕ" (Discrimination), "ਵੈਰਾਗਯ" (Detachment), ਅਤੇ "ਆਤਮ-ਗਿਆਨ" (Self-Realization) ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।
➡ ਯੋਗਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

1️⃣ ਜ੍ਹਾਨ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ

(Definition of Jnana Yoga According to Yogic Texts)

📜 "अहं ब्रह्मास्मि" (Aham Brahmasmi) – (ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਿਆਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ)
➡ (ਮੈਂ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਹਾਂ – ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਆਤਮ-ਰੂਪ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।)

📜 "तत्त्वमसि" (Tat Tvam Asi) – (ਛਾਂਦੋਗਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਦ)
➡ (ਤੂੰ ਹੀ ਉਹ ਹੈ – ਤੇਰਾ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ।)

📜 "ज्ञानं मुक्तिहेतुः।" (Gyanam Muktih Etuh) – (ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ 7.14)
➡ (ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।)

📜 "विद्यया अमृतत्वमश्नुते" (Vidyaya Amritatvam Ashnute) – (ਉਪਨਿਸ਼ਦ)
➡ (ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਅਮਰਤਾ (ਮੋਖਸ਼) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।)

✅ ਯੋਗ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ (Brahma Gyan) ਹੀ ਅੰਤੀਮ ਮੁਕਤੀ (Moksha) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ (Self-Identity) ਦੀ ਸਮਝ ਲੈ ਲਈ, ਉਹ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2️⃣ ਜ੍ਹਾਨ ਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮ

(Principles of Jnana Yoga According to Yogic Texts)

1. ਵਿਵੇਕ (Viveka) – ਸੱਚ ਅਤੇ ਝੂਠ ਦੀ ਪਛਾਣ

➡ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਸੰਸਾਰ (Maya) ਅਤੇ ਸੱਚ (Brahman) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰਨਾ।"
➡ "ਸੰਸਾਰ ਮਿਥਿਆ, ਬ੍ਰਹਮ ਸਤ" (ਸੰਸਾਰ ਭ੍ਰਮ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ)।

📜 "विवेकद्वारा मोक्षः।" (Vivek Dwara Moksha) – (ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ 1.8)
➡ (ਵਿਵੇਕ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)

✅ ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
✅ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਮੰਨਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਤਰਕ (Logic) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Analysis) ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

2. ਵੈਰਾਗਯ (Vairagya) – ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ

➡ ਵੈਰਾਗਯ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਸਾਰਕ ਇਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
➡ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਕਿ "ਧਨ-ਦੌਲਤ, ਸੰਬੰਧ, ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸੁਖ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।"

📜 "वैराग्येणैव मुक्तिः।" (Vairagyenaiva Mukti) – (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 6.35)
➡ (ਵੈਰਾਗਯ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਮੋਖਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।)

✅ ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

3. ਸ਼ਟਸੰਪੱਤੀ (Shatsampatti) – ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ

➡ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨਾ।
➡ ਇਹ ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਛੇ ਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹਨ:
1️⃣ ਸ਼ਮ (Shama) – ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨਾ।
2️⃣ ਦਮ (Dama) – ਇੰਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ।
3️⃣ ਉਪਰਤੀ (Uparati) – ਵਿਅਰਥ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
4️⃣ ਤੀਤਿਕਸ਼ਾ (Titiksha) – ਦੁੱਖ-ਸੁਖ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਹਿਣ।
5️⃣ ਸ਼੍ਰਧਾ (Shraddha) – ਗੁਰੁ ਅਤੇ ਗਰੰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ।
6️⃣ ਸਮਾਧਾਨ (Samadhana) – ਚਿੱਤ ਦੀ ਇੱਕਾਗ੍ਰਤਾ।

✅ ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ, ਅਤੇ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

3️⃣ ਜ੍ਹਾਨ ਯੋਗ ਦੇ ਅਭਿਆਸ

(Practices of Jnana Yoga According to Yogic Texts)

📜 "श्रवण, मनन, निदिध्यासन" (Shravana, Manana, Nididhyasana) – (ਉਪਨਿਸ਼ਦ)
➡ (ਸੁਣਨਾ, ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਧਿਆਨ – ਇਹ ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਦੀ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵੀਆਂ ਹਨ।)

1. ਸ਼੍ਰਵਣ (Shravana) – ਗਿਆਨ ਸੁਣਨਾ

➡ ਗੁਰੁ ਜਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ "ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨ" ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਲੈਣੀ।

2. ਮਨਨ (Manana) – ਗਿਆਨ 'ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ

➡ ਸੋਚਣੀਯਾ – "ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ?" (Who am I?)
➡ ਵਿਵੇਕ ਰਾਹੀਂ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ।

3. ਨਿਦਿਧਿਆਸਨ (Nididhyasana) – ਗਿਆਨ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ

➡ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ।

4️⃣ ਨਤੀਜਾ

📌 ਜ੍ਹਾਨ ਯੋਗ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਹੈ – "ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ?" ਦੀ ਖੋਜ।
📌 "ਵਿਵੇਕ" ਅਤੇ "ਵੈਰਾਗਯ" ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ "ਮਾਇਆ" ਤੋਂ ਪਰੇ "ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨ" ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।
📌 "ਸ਼੍ਰਵਣ-ਮਨਨ-ਨਿਦਿਧਿਆਸਨ" (Listening, Reflection, Meditation) – ਇਹ ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਹਨ।
📌 "ਅਹੰ ਬ੍ਰਹਮਾਸਮਿ" (ਮੈਂ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਹਾਂ) – ਇਹ ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੈ।

2 ਭਗਤੀ ਯੋਗ

(Bhakti Yoga),

📖 ਸਰੋਤ: ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਨਾਰਦ ਭਕਤੀ ਸੁਤਰ, ਰਾਮਚਰਿਤਮਾਨਸ
🕉 ਅਰਥ: ਭਗਤੀ ਯੋਗ (Bhakti Yoga) - "ਪ੍ਰੇਮ, ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਮਾਰਗ"
➡ ਭਗਤੀ ਯੋਗ, ਯੋਗ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਮਾਰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਪਿਆਰ (Divine Love) ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ (Surrender) ਦੁਆਰਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
➡ "ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ" (Navdha Bhakti) – ਇਹ 9 ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
➡ ਕਰਮ ਯੋਗ (Karma Yoga) – ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੇਵਾ।

ਭਗਤੀ ਯੋਗ (Bhakti Yoga) – ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਮਰਪਣ

📜 "अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्॥" (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 9.22)
➡ (ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਦਾ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।)

✅ ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਨਾਲ ਗਹਿਰੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਲਗਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
✅ ਇਹ "ਆਤਮਾ" ਅਤੇ "ਪਰਮਾਤਮਾ" ਦੀ ਏਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਕ ਉਤਕਰਸ਼ (Self-Realization) ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ "ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।"

📜 "सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।" (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 18.66)
➡ (ਸਭ ਧਰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਕੇਵਲ ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਨ ਆ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਿਆਂਗਾ।)

✅ ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਹਨ:
1️⃣ ਸਗੁਣ ਭਗਤੀ (Saguna Bhakti) – ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਰੂਪ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਜਨਾ (ਜਿਵੇਂ – ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਵਿਸ਼ਨੂ, ਸ਼ਿਵ, ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ)।
2️⃣ ਨਿਰਗੁਣ ਭਗਤੀ (Nirguna Bhakti) – ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਜਾਂ ਗੁਣ ਦੇ (ਜਿਵੇਂ – ਸਿੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ "ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ")।

ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ (Navdha Bhakti) –

ਭਗਤੀ ਦੇ 9 ਤਰੀਕੇ

📜 "नवधा भक्तिः" (ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ, ਰਾਮਚਰਿਤਮਾਨਸ)
➡ (ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਦੇ 9 ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ	ਅਰਥ	ਉਦਾਹਰਨ
1️⃣ ਸ਼ਰਵਣ (Shravan)	ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਗੁਣ ਸੁਣਣਾ	ਪਰਹਲਾਦ ਜੀ
2️⃣ ਕੀਰਤਨ (Kirtan)	ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਨਾ	ਮੀਰਾ ਬਾਈ
3️⃣ ਸਮਰਨ (Smaran)	ਨਿਰੰਤਰ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਯਾਦ	ਨਰਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜ
4️⃣ ਪਦ ਸੇਵਨ (Pada Sevan)	ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਚਰਨ ਸੇਵਾ	ਲਕਸ਼ਮੀ ਮਾਤਾ
5️⃣ ਅਰਚਨ (Archan)	ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਤੇ ਉਪਾਸਨਾ	ਨਰਦ ਮੁਨੀ
6️⃣ ਵੰਦਨ (Vandan)	ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ	ਅਕਰੂਰ ਜੀ
7️⃣ ਦਾਸਯ (Dasya)	ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ	ਹਨੂਮਾਨ ਜੀ
8️⃣ ਸਾਖਯ (Sakhya)	ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਮਿੱਤਰ ਮੰਨ ਕੇ ਭਗਤੀ	ਅਰਜੁਨ
9️⃣ ਆਤਮ ਨਿਵੇਦਨ (Atma Nivedan)	ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਣ	ਭਲੀਕਾ

✅ ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
✅ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਭਗਤੀ ਹੈ – "ਆਤਮ ਨਿਵੇਦਨ" (ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਣ)।

3️⃣ ਕਰਮ ਯੋਗ (Karma Yoga) –

ਕਰਮ ਰਾਹੀਂ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ

📜 "कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।" (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 2.47)
➡ (ਤੈਨੂੰ ਕਰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ, ਪਰ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਕਰ।)

✅ ਕਰਮ ਯੋਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ – "ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ" (Selfless Action)।
✅ "ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੰਨ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਨਿਭਾਉ, ਪਰ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਕਰ।"
✅ ਕਰਮ ਯੋਗ, ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

📜 "योगः कर्मसु कौशलम्।" (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 2.50)
➡ (ਯੋਗ ਕਰਮ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ।)

✅ ਕਰਮ ਯੋਗ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮ:
1️⃣ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ (Nishkama Karma) – ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲਾਭ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਮ ਕਰਨਾ।
2️⃣ ਸਮਤਾਵਾਨ ਭਾਵ (Equanimity in Actions) – ਦੁਖ-ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਰਹਿਣਾ।
3️⃣ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਮ (Surrendering Work to God) – ਹਰੇਕ ਕਰਮ "ਪ੍ਰਭੂ" ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨਾ।

✅ ਕਰਮ ਯੋਗੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਰਮ ਦੇ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ।
✅ ਇਹ ਮਾਰਗ "ਗਿਆਨ ਯੋਗ" ਅਤੇ "ਭਗਤੀ ਯੋਗ" ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

🔷 ਨਤੀਜਾ (Conclusion)

📌 ਭਗਤੀ ਯੋਗ – ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ, ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ।
📌 ਨਵਧਾ ਭਗਤੀ – ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਦੇ 9 ਤਰੀਕੇ।
📌 ਕਰਮ ਯੋਗ – ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੇਵਾ।
📌 ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਮਾਰਗ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ (ਮੁਕਤੀ) ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

4 ਸਾਂਖਯ ਯੋਗ (Sankhya Yoga) –

ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ

📜 "सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः।
एकं अप्यास्थितः सम्यगुभयोः विन्दते फलम्॥" (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ 5.4)
➡ (ਸਾਂਖਯ ਤੇ ਯੋਗ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਮੋਖਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਮਾਰਗ ਹਨ।)

ਸਾਂਖਯ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition of Sankhya Yoga)

✅ "ਸਾਂਖਯ" (Sankhya) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਗਿਣਤੀ" ਜਾਂ "ਗਿਆਨ" ਹੈ।
✅ ਇਹ "ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ" ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਜੋ "ਤੱਤ-ਗਿਆਨ" (Metaphysical Knowledge) ਦੁਆਰਾ ਆਤਮ-ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ, ਜੀਵ, ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
✅ "ਗਿਆਨ" (Knowledge) ਤੇ "ਵੈਰਾਗਯ" (Detachment) ਦੁਆਰਾ ਮੋਖਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2️⃣ ਸੰਖਯ ਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਯਮ (Principles of Sankhya Yoga)

1. ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (Prakriti) ਅਤੇ ਪੁਰੁਸ਼ (Purusha) ਦਾ ਗਿਆਨ

📜 "पुरुषः साक्षी चैतन्यः निर्लिप्तः निर्गुणः।" (ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ)
➡ (ਪੁਰੁਸ਼ (ਸੱਚਾ ਆਤਮਾ) ਸ਼ੁੱਧ, ਨਿਰਲੇਪ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਣ ਹੈ।)

✅ ਪੁਰੁਸ਼ (Purusha) – ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ (Pure Consciousness) ਜੋ ਅਸਲ "ਮੈਂ" (Self) ਹੈ।
✅ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (Prakriti) – ਮਾਇਆ (Illusion), ਜੋ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ (Earth, Water, Fire, Air, Space) ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਤ ਹੈ।
✅ ਮੋਖਸ਼ ਤਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਜੀਵ (Individual Soul) ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ "ਪੁਰੁਸ਼" ਹੈ, ਨਾ ਕਿ "ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ"।

2. ਤੱਤ-ਗਿਆਨ (Elements of Sankhya Philosophy)

➡ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ 24 ਤੱਤਾਂ (Elements) ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ:
✅ 5 ਮਹਾ-ਭੂਤ (Five Elements) – ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਧਰਤੀ, ਹਵਾ, ਆਕਾਸ਼।
✅ 5 ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ (Sense Organs) – ਅੱਖ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਜੀਭ, ਚਮੜੀ।
✅ 5 ਕਰਮ-ਇੰਦਰੀਆਂ (Action Organs) – ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਮੂੰਹ, ਪੇਟ, ਪ੍ਰਜਨਨ ਅੰਗ।
✅ 4 ਅੰਤਹਕਰਣ (Inner Instruments) – ਮਨ, ਬੁੱਧੀ, ਅਹੰਕਾਰ, ਚਿੱਤ।
✅ 1 ਮਹੱਤ (Cosmic Intelligence), 1 ਅਵਿਦਿਆ (Ignorance), 1 ਪੁਰੁਸ਼ (Pure Soul)।

📜 "ज्ञानादेव तु कैवल्यम्।" (ਸਾਂਖਯ ਕਾਰਿਕਾ 64)
➡ (ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮੁਕਤੀ (ਕੈਵਲਯ) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।)

✅ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ (Self-Identity) ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜੋ "ਪੁਰੁਸ਼" (Pure Soul) ਹੈ।

5 ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ

Patanjali Yoga Sutra)

📖 ਲੇਖਕ: ਮਹਰਿਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ
📜 ਸਰੋਤ: ਯੋਗ ਸੁਤਰ (Yoga Sutra), ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ 196 ਸੁਤਰ (Aphorisms)
🕉 ਮੁੱਖ ਵਿਧਾ: ਅਸਟਾਂਗ ਯੋਗ (Ashtanga Yoga) – 8 ਪੜਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮ-ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ

➡ "ਯੋਗ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ।
➡ "ਸੁਤਰ" – ਛੋਟੇ ਪਰ ਗਹਿਰੇ ਤਤਵ-ਵਾਕ, ਜੋ ਯੋਗ ਦਾ ਮੂਲ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
➡ ਇਹ "ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ" ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਜੋ ਯੋਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

1️⃣ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition of Yoga)

📜 "योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः॥" (Yoga Sutra 1.2)
➡ (ਯੋਗ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ (Thoughts) ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।)

📜 "तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम्॥" (Yoga Sutra 1.3)
➡ (ਜਦੋਂ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

✅ ਯੋਗ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ – ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।
✅ ਜਦੋਂ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਅਕਤੀ "ਮੋਖਸ਼" (ਮੁਕਤੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

2️⃣ ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਇ (Four Chapters of Yoga Sutra)

1️⃣ ਸਮਾਧਿ ਪਾਦ (Samadhi Pada) – ਯੋਗ ਦਾ ਆਧਾਰ
2️⃣ ਸਾਧਨਾ ਪਾਦ (Sadhana Pada) – ਯੋਗ ਦੇ ਅਭਿਆਸ
3️⃣ ਵਿਭੂਤੀ ਪਾਦ (Vibhuti Pada) – ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
4️⃣ ਕੈਵਲਯ ਪਾਦ (Kaivalya Pada) – ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ

1️⃣ ਸਮਾਧੀ ਪਾਦ (Samadhi Pada) – ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ

📜 "अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः॥" (Yoga Sutra 1.12)
➡ (ਅਭਿਆਸ (Practice) ਅਤੇ ਵੈਰਾਗਯ (Detachment) ਦੁਆਰਾ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।)

✅ ਯੋਗ ਦਾ ਮਕਸਦ – ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਕਰਨਾ।
✅ ਸਮਾਧੀ (Meditative Absorption) – ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਪਰਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2️⃣ ਸਾਧਨਾ ਪਾਦ (Sadhana Pada) – ਅਸਟਾਂਗ ਯੋਗ (8 ਪੜਾਵਾਂ)

📜 "अष्टाङ्ग योगः" (Yoga Sutra 2.29)
➡ (ਯੋਗ ਦੇ ਅਠ ਪੜਾਵਾਂ (Ashtanga Yoga) ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।)

ਅਸਟਾਂਗ ਯੋਗ	ਅਰਥ
ਯਮ (Yama)	ਆਚਰਣ (Ethics)
ਨਿਯਮ (Niyama)	ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ (Self-Discipline)
ਆਸਨ (Asana)	ਸ਼ਰੀਰਕ ਸਥਿਰਤਾ
ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama)	ਸ਼ਵਾਸ-ਨਿਯੰਤਰਣ
ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara)	ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਅੰਦਰ ਮੁੜਤੀ
ਧਾਰਣਾ (Dharana)	ਮਨ ਦੀ ਇੱਕਾਗ੍ਰਤਾ
ਧਿਆਨ (Dhyana)	ਗਹਿਰੀ ਸਮਾਧੀ
ਸਮਾਧੀ (Samadhi)	ਆਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

✅ ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹ 8 ਪੜਾਵਾਂ ਪੂਰੇ ਕਰਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

3️⃣ ਵਿਭੂਤੀ ਪਾਦ (Vibhuti Pada) – ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (Supernatural Powers)

📜 "तज्जयात् प्रकाशावरणक्षयः॥" (Yoga Sutra 3.16)
➡ (ਸੰਧੀਯੋਗ (Meditative Perfection) ਦੁਆਰਾ ਆਤਮਕ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।)

✅ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ "ਧਾਰਣਾ-ਧਿਆਨ-ਸਮਾਧੀ" ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (Siddhis) ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
✅ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਮਾਇਆਕ (Worldly) ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ।

4️⃣ ਕੈਵਲਯ ਪਾਦ (Kaivalya Pada) – ਆਤਮ-ਮੁਕਤੀ (Liberation)

📜 "तस्य हेतुरविद्या॥" (Yoga Sutra 4.26)
➡ (ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ "ਅਵਿਦਿਆ" (Ignorance) ਹੈ।)

✅ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਅਸਲੀ ਸੱਚ (Self-Realization) ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
✅ "ਕੈਵਲਯ" (Kaivalya) ਅਵਸਥਾ – ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸੰਸਾਰਕ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

📜 "स्वरूपप्रतिष्ठा चित्तशक्तिरिति॥" (Yoga Sutra 4.34)
➡ (ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

Header Ads

1.5 ਗਿਆਨ ਯੋਗ, ਭਗਤੀ ਯੋਗ, ਕਰਮ ਯੋਗ, ਸਾਂਖਯ ਯੋਗ, ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ