3.4 ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ
(Respiratory System)
ਅਤੇ ਯੋਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ (Oxygen) ਲੈਣ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (Carbon Dioxide) ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ। ਨਿਯਮਤ ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਵਾਸ ਮਾਰਗ ਸੁੱਧ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਕਤੀ (Vital Energy) ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
-
ਨੱਕ (Nose) – ਹਵਾ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਨਮੀਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
-
ਨਾਸਿਕ ਗੁਹਾ (Nasal Cavity) – ਹਵਾ ਨੂੰ ਛਾਣਣ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
-
ਗਲਾ (Pharynx) – ਨੱਕ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਸੁਰਲੀ (Larynx) ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
-
ਸੁਰਲੀ (Larynx) – ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੋਕਲ ਕਾਰਡ (Vocal Cords) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਵਾਜ਼ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
-
ਸ਼ਵਾਸ ਨਲੀ (Trachea) – ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੱਕ ਹਵਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਲੀ।
-
ਬ੍ਰਾਂਕਾਈ (Bronchi) – ਸ਼ਵਾਸ ਨਲੀ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ, ਜੋ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
-
ਬ੍ਰਾਂਕੀਓਲਸ (Bronchioles) – ਬ੍ਰਾਂਕਾਈ ਤੋਂ ਹੋਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਵਾ ਦੇ ਮਾਰਗ।
-
ਐਲਵੀਓਲੀ (Alveoli) – ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਛੋਟੇ ਹਵਾ ਕੋਸ਼, ਜਿੱਥੇ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦला-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
-
ਫੇਫੜੇ (Lungs) – ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਵਾਸ ਅੰਗ, ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।
-
ਡਾਈਆਫਰੈਗਮ (Diaphragm) – ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ-ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ।
ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Respiration Process) ਅਤੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ
1. ਹਵਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Inhalation) – ਆਕਸੀਜਨ ਅੰਦਰ ਲੈਣਾ
-
ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ "ਪੂਰਨ" (Purak) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗਹਿਰੀ ਸਾਸ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਹਵਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
-
ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ, ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਅਤੇ ਕਪਾਲਭਾਤੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬੇਹਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
2. ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Gas Exchange in Alveoli) ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
-
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।
-
ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਹਰੇਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਤਕ ਆਕਸੀਜਨ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।
3. ਹਵਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Exhalation) – ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣੀ
-
ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ "ਰੇਚਕ" (Rechak) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
-
ਕਪਾਲਭਾਤੀ ਅਤੇ ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕੱਤਰ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਤੱਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।
ਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ
1. ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
-
ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਸਤਹ ਠੀਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
2. ਭਸਤ੍ਰਿਕਾ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ।
-
ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3. ਕਪਾਲਭਾਤੀ
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਸ਼ਵਾਸ ਮਾਰਗ ਦੀ ਸਫਾਈ।
-
ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਤੱਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।
4. ਭ੍ਰਮਰੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
-
ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
5. ਸਿੰਹਾਸਨ (Lion Pose)
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਗਲੇ ਅਤੇ ਸੁਰਲੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।
-
ਇੰਫੈਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
6. ਮਤਸਿਆਸਨ (Fish Pose)
➡ ਫਾਇਦੇ:
-
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
-
ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ।
Post a Comment