3.2 ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਥਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਾ

ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਥਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਾ 

(Muscles, Their Types, Location & Yoga)

ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ (Muscles) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜੋ ਹਿੱਲਣ-ਡੁੱਲਣ, ਸੰਤੁਲਨ (Balance) ਅਤੇ ਤਾਕਤ (Strength) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਤੀ, ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਯੋਗ (Yoga) ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਲਚਕਦਾਰਤਾ (Flexibility) ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

---

1. ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ (Functions of Muscles)

ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਤੀ (Movement) ਨੂੰ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ।
ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਢਾਂ (Joints) ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣਾ।
ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਹੀ ਪੋਸਚਰ (Posture) ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ।
ਅਹਾਰ ਪਚਾਉਣ (Digestion) ਅਤੇ ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ (Blood Circulation) ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ।
ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਰਮੀ (Heat Generation) ਪੈਦਾ ਕਰਨੀ।

---

2. ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ (Types of Muscles) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ (Location)

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:

(1) ਕੰਕਾਲੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ (Skeletal Muscles) – ਇੱਛਾਨੁਸਾਰ ਚਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ

✅ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:

• ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਛਾਨੁਸਾਰ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary Muscles) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਸਰਤ ਜਾਂ ਯੋਗ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

✅ ਥਾਂ:

• ਹੱਥ (Biceps, Triceps)

• ਪੈਰ (Quadriceps, Hamstrings)

• ਪਿੱਠ (Latissimus Dorsi, Trapezius)

• ਛਾਤੀ (Pectoral Muscles)

• ਪੇਟ (Abdominal Muscles)

✅ ਕੰਕਾਲੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਈ ਯੋਗ (Yoga for Skeletal Muscles)
1️⃣ ਵੀਰਭਦਰਾਸਨ (Warrior Pose) – ਪੈਰ ਅਤੇ ਥਾਈਜ਼ (Thighs) ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ।
2️⃣ ਤ੍ਰਿਕੋਣਾਸਨ (Triangle Pose) – ਪਿੱਠ, ਪੇਟ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਲਚਕਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
3️⃣ ਨੌਕਾਸਨ (Boat Pose) – ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
4️⃣ ਭੁਜੰਗਾਸਨ (Cobra Pose) – ਪਿੱਠ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

---

(2) ਚਿਕਨੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ (Smooth Muscles) – ਆਪਣੇ-ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ

✅ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:

• ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ (Involuntary Muscles) ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

• ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

✅ ਥਾਂ:

• ਪੇਟ ਅਤੇ ਆਂਤਾਂ (Intestines) ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ – ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ।

• ਰਕਤ ਨਲੀਆਂ (Blood Vessels) – ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ (Blood Circulation) ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ।

• ਮੂਤਰਾਸ਼ਯ (Bladder) – ਮੂਤਰ (Urine) ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ।

• ਫੇਫੜੇ (Lungs) – ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ।

✅ Smooth Muscles ਲਈ ਯੋਗ (Yoga for Smooth Muscles)
1️⃣ ਪਵਨਮੁਕਤਾਸਨ (Wind-Relieving Pose) – ਪਚੰਤਰ (Digestion) ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ।
2️⃣ ਅਰਧ ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਾਸਨ (Half Spinal Twist Pose) – ਪੇਟ ਅਤੇ ਆਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3️⃣ ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Alternate Nostril Breathing) – ਰਕਤ ਨਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।

---

(3) ਦਿਲ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ (Cardiac Muscles) – ਹਿਰਦੇ (Heart) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ

✅ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:

• ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਹਿਰਦੇ (Heart) ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਧੜਕਣ (Heartbeat) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

• ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ (Involuntary Muscle), ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

• ਇਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

✅ ਥਾਂ:

• ਸਿਰਫ਼ ਹਿਰਦੇ (Heart) ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

✅ ਦਿਲ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਲਈ ਯੋਗ (Yoga for Cardiac Muscles)
1️⃣ ਧਿਆਨ (Meditation in Sukhasana) – ਦਿਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
2️⃣ ਸੇਤੁ ਬੰਧਾਸਨ (Bridge Pose) – ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
3️⃣ ਮਤਸਿਆਸਨ (Fish Pose) – ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ।
4️⃣ ਭ੍ਰਾਮਰੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Bee Breath) – ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

3. ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਯੋਗਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ (Muscles & Yoga Connection)

ਯੋਗ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਲਚਕਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿਯਮਤ ਯੋਗ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜਕੜਨ (Stiffness) ਅਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਯੋਗ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਸਪਲਾਈ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਰੀਰ ਦੀ ਪੋਸਚਰ (Posture) ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Next Topic:-  3.3 ਹਜਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ: - Yoga with k.Sir