1.2 Yoga: Its origin, history and development

 

ਯੋਗ: ਇਸ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ

ਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਵਿਅਯਾਮ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਮਾਨਸਿਕ, ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮਿਲਾਪ, ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।

---

1. ਯੋਗ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (Origin of Yoga)

ਯੋਗ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਲੇਖ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਭਾਰਤੀ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਨੁਸਾਰ: "ਯੋਗ" ਸ਼ਬਦ "ਯੁਜ" ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ "ਜੁੜਨਾ", "ਮਿਲਨਾ" ਜਾਂ "ਸੰਯਮ" ਹੈ।
• ਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਆਸਨਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।
• ਭਾਰਤੀ ਮੰਨਤਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਯੋਗੀ (ਆਦਿਨਾਥ) ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਯੋਗ ਗੁਰੂ (ਆਦੀ ਗੁਰੂ) ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਯੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ:

✅ ਵੇਦ (1500-1000 ਈ.ਪੂ.): ਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਲੇਖ ਰਿਗਵੇਦ, ਯਜੁਰਵੇਦ, ਸਾਮਵੇਦ, ਅਤੇ ਅਥਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
✅ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (1000-500 ਈ.ਪੂ.): ਆਤਮਾ, ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਧਿਆਨ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ।
✅ ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ (500 ਈ.ਪੂ.): ਕਰਮਯੋਗ, ਗਿਆਨਯੋਗ, ਅਤੇ ਭਕਤੀਯੋਗ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ।
✅ ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗਸੂਤਰ (200 ਈ.ਪੂ.): ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ (8 ਅੰਗਾਂ ਵਾਲੇ ਯੋਗ) ਦੀ ਵਿਸ਼ਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ।
✅ ਹਠਯੋਗ ਗ੍ਰੰਥ (900-1500 ਈ.): ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ, ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਯੋਗ ਪद्धਤੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ।

---

2. ਯੋਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (History of Yoga)

(i) ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਆਚਾਰ (3000-1500 ਈ.ਪੂ.)

• ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਪੁਰਾਤਤਵਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਸਨ।
• ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਅਤੇ ਹਰੱਪਾ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਮੂਦਰਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ।

(ii) ਵੈਦਿਕ ਯੁਗ (1500-500 ਈ.ਪੂ.)

• ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਾ ਉਲੇਖ ਮੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
• ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
• ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

(iii) ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ (500 ਈ.ਪੂ. - 200 ਈ.ਪੂ.)

• ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਇਆ।
• ਕਰਮਯੋਗ, ਭਕਤੀਯੋਗ, ਅਤੇ ਗਿਆਨਯੋਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਧੀ।
• ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨੇ ਵੀ ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ।

(iv) ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗਸੂਤਰ (200 ਈ.ਪੂ. - 200 ਈ.)

• ਮਹਾਰਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਵਸਥਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।

ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੇ 8 ਅੰਗ:

1. ਯਮ – (ਅਹਿੰਸਾ, ਸਤਿਆ, ਅਸਤੇਯ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ, ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ)।
2. ਨਿਯਮ – (ਸ਼ੌਚ, ਸੰਤੋਸ਼, ਤਪ, ਸਵਾਧਿਆਯ, ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ)।
3. ਆਸਨ – (ਸਰੀਰਕ ਅਵਸਥਾ)।
4. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ – (ਸਵਾਸ ਨਿਯੰਤਰਣ)।
5. ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ – (ਇੰਦਰੀਆਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ)।
6. ਧਾਰਣਾ – (ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਸਥਿਰ ਕਰਨਾ)।
7. ਧਿਆਨ – (ਗਹਿਰੀ ਤਪੱਸਿਆ)।
8. ਸਮਾਧੀ – (ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ)।

(v) ਹਠਯੋਗ ਯੁਗ (900-1500 ਈ.)

• ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਨਾਥ ਅਤੇ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਹਠਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
• ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ, ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ।

(vi) ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ (19ਵੀਂ - 21ਵੀਂ ਸਦੀ)

• ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ ਪੱਛਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।
• ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ, ਮਹਰਸ਼ੀ ਮਹੇਸ਼ ਯੋਗੀ, ਬੀ.ਕੇ.ਐਸ. ਆਇਅੰਗਰ ਆਦਿ ਨੇ ਯੋਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਧਾਈ।
• 2014 ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ (UNO) ਨੇ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ "ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ" ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
• ਅੱਜ, ਯੋਗ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

---

3. ਯੋਗ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ (Objectives of Yoga)

✅ ਸ਼ਾਰੀਰਕ (Physical) ਉਦੇਸ਼:

• ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲਚਕਤਾ ਵਧਾਉਣਾ।
• ਰੋਗ-ਮੁਕਤ ਜੀਵਨ।
• ਪਚਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 'ਚ ਸੁਧਾਰ।

✅ ਮਾਨਸਿਕ (Mental) ਉਦੇਸ਼:

• ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ।
• ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਤੁਲਨ।
• ਯਾਦਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣਾ।

✅ ਆਧਿਆਤਮਿਕ (Spiritual) ਉਦੇਸ਼:

• ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮਿਲਾਪ।
• ਮੋਖਸ਼ (ਮੁਕਤੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ।
• ਅਹੰਕਾਰ, ਵਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ।

✅ ਸਮਾਜਿਕ (Social) ਉਦੇਸ਼:

• ਪਿਆਰ, ਦਇਆ, ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ।
• ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਜੀਵਨ।