1.4 ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ (ਯਮ, ਨਿਆਮ, ਆਸਣ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰਾ, ਧਰਨਾ, ਧਿਆਨ, ਸਮਾਧੀ)
ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ (Ashtanga Yoga) – ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਦਾ ਅਸਟਪਦ (8 Limbs of Yoga)
📖 ਸਰੋਤ: ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ
🕉 ਅਰਥ: "ਅਸ਼ਟ" (ਅੱਠ) + "ਅੰਗ" (ਭਾਗ) = "ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ"
➡ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਪਤੰਜਲੀ ਰਚਿਤ "ਯੋਗ ਸੁਤਰ" ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 8 ਪੜਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਆਸਨਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮਨ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਈ ਵੀ ਹੈ।
1. ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੇ 8 ਭਾਗ (8 Limbs of Ashtanga Yoga)
| ਅੰਗ (Limb) | ਅਰਥ | ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ |
|---|---|---|
| 1️⃣ ਯਮ (Yama) | ਆਚਰਣ | ਸੱਤਵਿਕ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ |
| 2️⃣ ਨਿਯਮ (Niyama) | ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ | ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ |
| 3️⃣ ਆਸਨ (Asana) | ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਭਿਆਸ | ਸਰੀਰਕ ਸਥਿਰਤਾ |
| 4️⃣ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama) | ਸ਼ਵਾਸ-ਨਿਯੰਤਰਣ | ਪ੍ਰਾਣ (ਊਰਜਾ) ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ |
| 5️⃣ ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara) | ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਤਾ | ਮਨ ਦੀ ਅੰਦਰ ਮੁੜਤੀ |
| 6️⃣ ਧਾਰਣਾ (Dharana) | ਧਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ | ਮਨ ਦੀ ਇੱਕਾਗ੍ਰਤਾ |
| 7️⃣ ਧਿਆਨ (Dhyana) | ਗਹਿਰੀ ਸਮਾਧੀ | ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ |
| 8️⃣ ਸਮਾਧੀ (Samadhi) | ਆਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ | ਪਰਮ-ਸਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ |
1 ਯਮ (Yama) -
ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ ਅਨੁਸਾਰ
📖 ਸਰੋਤ: ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ (Patanjali Yoga Sutra)
🕉 ਅਰਥ: "ਯਮ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਸਯਮ" (Self-Control) ਅਤੇ "ਨੈਤਿਕ ਆਚਰਣ" ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
➡ ਯਮ "ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ" ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਆਚਰਣ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
➡ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਯਮ ਨੂੰ "ਸਾਰਵਭੌਮ ਮਹਾਵ੍ਰਤ" (Universal Vows) ਕਿਹਾ, ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਸਭਨਾਂ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
1. ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ ਵਿੱਚ ਯਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
✅ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ "ਯਮ" ਨੂੰ "ਮਹਾਵ੍ਰਤ" (ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਯਮ) ਕਿਹਾ ਹੈ।
✅ ਯੋਗ ਸੁਤਰ (2.30) ਵਿੱਚ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਪੰਜ ਯਮ ਦੱਸੇ ਹਨ:
📜 "अहिंसा सत्य अस्तेय ब्रह्मचर्य अपरिग्रहा यमाः"
➡ (ਅਹਿੰਸਾ, ਸਤ੍ਯ, ਅਸਤੇਯ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ, ਅਤੇ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ – ਇਹ ਯਮ ਹਨ।)
✅ ਯੋਗ ਸੁਤਰ (2.31) ਵਿੱਚ ਪਤੰਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:
📜 "जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम्॥"
➡ (ਯਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜਾਤੀ, ਥਾਂ, ਸਮਾਂ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।)
2. ਯਮ ਦੇ 5 ਪ੍ਰਕਾਰ (5 Yamas According to Patanjali Yoga Sutra)
1️⃣ ਅਹਿੰਸਾ (Ahimsa) - ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਚਣਾ (Non-Violence)
📜 "अहिंसा प्रतिष्ठायां तत्संनिधौ वैरत्यागः॥" (PYS 2.35)
➡ (ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਅਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਭਾਵ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)
✅ ਅਹਿੰਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਰੀਰਕ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨ, ਬਚਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
✅ ਅਹਿੰਸਾ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਅਹਿੰਸਾ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਓ।
👉 ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਵਨਾ ਨਾ ਰੱਖੋ।
👉 ਬਚਨ ਵਿੱਚ ਨਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵ ਰੱਖੋ।
2️⃣ ਸਤ੍ਯ (Satya) - ਸੱਚਾਈ (Truthfulness)
📜 "सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम्॥" (PYS 2.36)
➡ (ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸੱਚਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਹੀ ਸਚ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।)
✅ ਸਤ੍ਯ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੋਚ, ਕਰਮ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਰੱਖਣੀ।
✅ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਪੂਰੀ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਸਤ੍ਯ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਬੋਲੋ, ਪਰ ਨਰਮ ਬਚਨ ਵਰਤੋ।
👉 ਧੋਖਾ, ਚਲਾਕੀ ਅਤੇ ਫ਼ਰੇਬ ਤੋਂ ਬਚੋ।
👉 ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਰੱਖੋ।
3️⃣ ਅਸਤੇਯ (Asteya) - ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨਾ (Non-Stealing)
📜 "अस्तेय प्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम्॥" (PYS 2.37)
➡ (ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਅਸਤੇਯ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਸੰਪਤੀ ਖੁਦ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।)
✅ ਅਸਤੇਯ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਨਾ ਲੈਣਾ।
✅ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਅਸਤੇਯ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਅਸਤੇਯ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਮਾਈ ਕਰੋ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਦੌਲਤ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਰੱਖੋ।
👉 ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਆਈਡੀਆ ਜਾਂ ਸਮਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰੋ।
4️⃣ ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ (Brahmacharya) - ਇੰਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਯਮ (Celibacy & Self-Control)
📜 "ब्रह्मचर्य प्रतिष्ठायां वीर्यलाभः॥" (PYS 2.38)
➡ (ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀ (ਊਰਜਾ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।)
✅ ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੰਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਯਮ ਰੱਖਣੀ ਹੈ।
✅ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਬ੍ਰਹਮਚਰਿਆ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਗਲਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਨਾ ਕਰੋ।
👉 ਵਿਅਰਥ ਭੌਤਿਕ ਸੁਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚੋ।
5️⃣ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ (Aparigraha) - ਲੋਭ-ਮੋਹ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ (Non-Possessiveness)
📜 "अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथंतासंबोधः॥" (PYS 2.39)
➡ (ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਮੋਹ ਅਤੇ ਲੋਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ।
✅ ਅਵਸ਼ਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਰੱਖੋ, ਵਿਅਰਥ ਦੌਲਤ, ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਸੰਪਤੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਵਸਤੂਵਾਦ (Materialism) ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੋ।
👉 ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਰਤਮਾਨ 'ਚ ਜੀਵੋ।
2 ਨਿਯਮ (Niyama) -
ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ ਅਨੁਸਾਰ
📖 ਸਰੋਤ: ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ (Patanjali Yoga Sutra)
🕉 ਅਰਥ: "ਨਿਯਮ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ (Self-Discipline)" ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
➡ ਯੋਗ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪੜਾਵੀ "ਨਿਯਮ" ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ।
➡ ਜਿਵੇਂ "ਯਮ" ਆਉਟਰ ਵਿਵਹਾਰ (Outer Conduct) ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ "ਨਿਯਮ" ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਤਮ-ਵਿਕਾਸ (Inner Discipline) ਲਈ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
➡ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ "ਯੋਗ ਸੁਤਰ" ਵਿੱਚ ਪੰਜ "ਨਿਯਮ" ਵਰਣਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।
📜 "शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः॥" (PYS 2.32)
➡ (ਸ਼ੌਚ, ਸੰਤੋਸ਼, ਤਪੱਸਿਆ, ਸਵਾਧਿਆਯ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ – ਇਹ ਪੰਜ ਨਿਯਮ ਹਨ।)
1️⃣ ਸ਼ੌਚ (Shaucha) - ਸ਼ੁੱਧਤਾ (Purity and Cleanliness)
📜 "शौचात् स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः॥" (PYS 2.40)
➡ (ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਆਸਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।)
✅ ਸ਼ੌਚ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਸ਼ਰੀਰ, ਮਨ, ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ।
✅ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹੋਣੀ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।
✅ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਖਾਣਾ, ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰ, ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਮ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੌਚ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਨਿੱਤ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਰੱਖੋ।
👉 ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਤਮ-ਮੰਥਨ ਕਰੋ।
👉 ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਆਸਪਾਸ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ।
2️⃣ ਸੰਤੋਸ਼ (Santosha) - ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ (Contentment and Acceptance)
📜 "संतोषादनुत्तमसुखलाभः॥" (PYS 2.42)
➡ (ਸੰਤੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਤਿ-ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)
✅ ਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਜੋ ਕੁਝ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ।
✅ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਿੰਤਾ, ਲਾਲਚ, ਤੇ ਅਤਿ-ਇੱਛਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੁੱਖੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
✅ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਨੰਦਮਈ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਸੰਤੋਸ਼ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਰਤਮਾਨ 'ਚ ਰਹੋ।
👉 ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦੀ ਰਹੋ।
👉 ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਕੇ ਦੁੱਖੀ ਨਾ ਹੋਵੋ।
3️⃣ ਤਪੱਸ (Tapas) - ਆਤਮ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ (Self-Discipline and Austerity)
📜 "कायेंद्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः॥" (PYS 2.43)
➡ (ਤਪੱਸ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।)
✅ ਤਪੱਸ (Self-Discipline) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ।
✅ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉੱਚੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
✅ ਇਹ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਹਠ, ਸਾਬਰੀ, ਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਤਪੱਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਨਿੱਤ-ਨਿਯਮ ਬਣਾਓ, ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੋ।
👉 ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਧੀਰਜ (Patience) ਅਤੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ (Resilience) ਵਿਕਸਤ ਕਰੋ।
👉 ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ, ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਰੱਖੋ।
4️⃣ ਸਵਾਧਿਆਯ (Swadhyaya) - ਆਤਮ-ਅਧਿਐਨ (Self-Study and Introspection)
📜 "स्वाध्यायादिष्टदेवतासंप्रयोगः॥" (PYS 2.44)
➡ (ਆਤਮ-ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਇਸ਼ਟ-ਦੇਵਤਾ (Ideal Deity) ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।)
✅ ਸਵਾਧਿਆਯ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਆਤਮ-ਗਿਆਨ, ਗ੍ਰੰਥ ਪਾਠ, ਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Self-Analysis)।
✅ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ।
✅ ਇਹ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਧਿਆ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ ਸਵਾਧਿਆਯ ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਨਿੱਤ ਗੀਤਾ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰੋ।
👉 ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਘਟਣਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਕਰੋ।
👉 ਅੱਛੇ ਗੁਰੁ ਜਾਂ ਆਚਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
5️⃣ ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ (Ishvar Pranidhana) - ਪਰਮਾਤਮਾ ਉੱਤੇ ਸਮਰਪਣ (Surrender to God)
📜 "ईश्वरप्रणिधानाद्वा॥" (PYS 1.23)
➡ (ਪਰਮਾਤਮਾ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਰਾਹੀਂ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।)
✅ "ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – ਪਰਮਾਤਮਾ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ।
✅ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦੇਣਾ।
✅ ਇਹ "ਕਰਮਫਲ" ਦੀ ਆਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
📌 ਕਿਵੇਂ "ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ" ਨੂੰ ਅਪਣਾਈਏ?
👉 ਹਰ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰੋ।
👉 "ਜੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਭਲੇ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ" – ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖੋ।
👉 ਧਿਆਨ ਤੇ ਭਗਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਬਣਾਓ।
3 ਆਸਨ (Asana) -
ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ ਅਨੁਸਾਰ
📖 ਸਰੋਤ: ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੁਤਰ (Patanjali Yoga Sutra)
🕉 ਅਰਥ: "ਆਸਨ" ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ "ਬੈਠਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ" ਜਾਂ "ਸਥਿਰ ਅਵਸਥਾ" ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
➡ ਆਸਨ "ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ" ਦੀ ਤੀਜੀ ਪੜਾਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਰੀਰਕ ਸਥਿਰਤਾ, ਆਰਾਮ, ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
➡ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਆਸਨ ਨੂੰ "ਧਿਆਨ" (Dhyana) ਅਤੇ "ਸਮਾਧੀ" (Samadhi) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਧਾਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।
1️⃣ ਆਸਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition of Asana According to Patanjali)
📜 "स्थिरसुखमासनम्" (PYS 2.46)
➡ (ਆਸਨ ਉਹ ਹੈ, ਜੋ "ਸਥਿਰ" (Stable) ਅਤੇ "ਸੁਖਦਾਈ" (Comfortable) ਹੋਵੇ।)
✅ ਇਹ ਆਸਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਵਿਅਖਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਰੀਰਕ ਭੰਗੀ (Physical Posture) ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
✅ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਸਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਤਲਬ ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇ।
2️⃣ ਪਤੰਜਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਆਸਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ (Importance of Asana According to Patanjali)
✅ 1. ਆਸਨ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਰੀਰਕ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਆਤਮਿਕ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਹੈ।
✅ 2. ਆਸਨ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ (Stability) ਅਤੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕਤਾ (Comfort) ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
✅ 3. ਆਸਨ "ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ" (Shwasa Sadhana) ਅਤੇ "ਧਿਆਨ" (Meditation) ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ।
✅ 4. ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ "ਦੁਖ-ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ" (Tolerant to pain) ਅਤੇ "ਮਨ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ" (Mind-controlled) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
📜 "प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम्" (PYS 2.47)
➡ (ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ - ਸ਼ਰੀਰਕ ਊਰਜਾ ਦਾ ਆਰਾਮ, ਅਤੇ "ਅਨੰਤ" (Infinite) ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ।)
✅ ਇਸ ਸੁਤਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਕਮਲਜੈਸਾ ਅਡੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ "ਬ੍ਰਹਮ" (Supreme Consciousness) ਨਾਲ ਜੋੜ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
📜 "ततो द्वन्द्वानभिघातः" (PYS 2.48)
➡ (ਜਦੋ ਆਸਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਦੁੰਦ (Dualities) ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।)
✅ ਇਸ ਸੁਤਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਪਰਫ਼ੈਕਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਪ-ਠੰਡ, ਸੁਖ-ਦੁੱਖ, ਜੈ-ਪ੍ਰਾਜੈ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
4 ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
Pranayama
📜 "तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः॥" (PYS 2.49)
➡ (ਜਦੋਂ ਆਸਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ "ਸ਼ਵਾਸ-ਉਸ਼ਵਾਸ" ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ "ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ" ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਇੱਕ ਯੋਗਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
✅ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਵਾਸ-ਉਸ਼ਵਾਸ (Inhalation & Exhalation) ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ "ਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ" (Breath Regulation) ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
✅ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ "ਪ੍ਰਾਣ" (Life Energy) ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਕੇ, ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ।
📜 "बाह्याभ्यंतरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः॥" (PYS 2.50)
➡ (ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ – ਬਾਹਰੀ (Bahya), ਅੰਦਰੂਨੀ (Abhyantara) ਅਤੇ ਸਥੰਭ (Stambha)। ਇਹ "ਸਥਾਨ", "ਸਮਾਂ" ਅਤੇ "ਗਿਣਤੀ" ਰਾਹੀਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)
✅ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –
1️⃣ ਪੂਰਕ (Puraka) – ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣਾ (Inhalation)
2️⃣ ਰੇਚਕ (Rechaka) – ਸ਼ਵਾਸ ਛੱਡਣਾ (Exhalation)
3️⃣ ਕੁੰਭਕ (Kumbhaka) – ਸ਼ਵਾਸ ਰੋਕਣਾ (Breath Retention)
📜 "ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्॥" (PYS 2.52)
➡ (ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੁਆਰਾ, ਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਵਾਲੇ ਬਾਧਾਵਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।)
✅ ਇਸ ਤੋਂ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਮਨ ਦੇ ਅਗਿਆਨ (Ignorance) ਅਤੇ ਮਾਇਆਕ ਬਾਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਆਤਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
Pranayama
✅ 1. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਗਤੀ (Breath Control) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।
✅ 2. ਇਹ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ – ਪੂਰਕ, ਰੇਚਕ, ਤੇ ਕੁੰਭਕ।
✅ 3. ਇਹ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਤਣਾਅ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
✅ 4. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੁਆਰਾ ਆਤਮਿਕ ਅਵਰਨ (ਮਾਇਆ) ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਚਿੱਤ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
5 ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara) - ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯੰਤਰਣ (Withdrawal of Senses)
📜 "स्वस्विषयासंप्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः॥" (PYS 2.54)
➡ (ਜਦੋਂ ਇੰਦਰੀਆਂ (Senses) ਆਪਣੀ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀਗਤ (ਸੰਸਾਰਿਕ) ਵਸਤੂਆਂ ਵਲੋਂ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਵਸਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ "ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ" ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਇੰਦਰੀਆਂ (Eyes, Ears, Nose, Skin, Tongue) ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।
✅ ਇਹ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਵੀ ਹੈ।
✅ ਜਿਵੇਂ ਕਛੂਆ (Tortoise) ਆਪਣੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਓਹੋ ਹੀ "ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ – "ਮਨ ਦੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਣਾ।"
📜 "ततः परमा वश्यता इन्द्रियाणाम्॥" (PYS 2.55)
➡ (ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ ਦੀ ਅਭਿਆਸ ਰਾਹੀਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ (Self-Mastery) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
🌿 ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
✅ ਧਿਆਨ (Meditation) ਦੌਰਾਨ, ਧੀਰੇ-ਧੀਰੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਉਤ੍ਤੇਜਨਾਵਾਂ (Stimuli) ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ।
✅ "ਮਨ-ਇੰਦਰੀਆਂ" ਦੇ ਵਿਕਾਰਾਂ (Desires) ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨਾ।
✅ ਮਨ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Self-Introspection) ਵਲ ਲੈ ਜਾਣਾ।
6 ਧਾਰਣਾ (Dharana) - ਮਨ ਦੀ ਇੱਕਾਗ੍ਰਤਾ (Concentration of Mind)
📜 "देशबन्धश्चित्तस्य धारणा॥" (PYS 3.1)
➡ (ਧਾਰਣਾ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮਨ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ "ਦੇਸ਼" (Object, Thought, या Concept) ਉੱਤੇ ਇੱਕਾਗ੍ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਠੀਕ ਕਰਨਾ (Fixing the Mind on One Object)।
✅ ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਮਨ ਨੂੰ ਹਟਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਧਾਰਣਾ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਮਨ ਨੂੰ "ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ" ਤੇ ਟਿਕਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।
✅ ਇਹ "ਧਿਆਨ" (Meditation) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ।
📜 "यत्र यत्र मनः तत्र तत्र समाधिः॥"
➡ (ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਮਨ ਜਾਏ, ਓਥੇ-ਓਥੇ ਉਹ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ 'ਚ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।)
🌿 ਧਾਰਣਾ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
✅ "ਓਮ" ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣਾ।
✅ ਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣਾ।
✅ ਮਾਨਸਿਕ ਚਿੱਤਰ (Mental Visualization) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੰਦ, ਸੂਰਜ, ਜਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ।
7 ਧਿਆਨ (Dhyana) - ਗਹਿਰੀ ਧਿਆਨ ਅਵਸਥਾ (Meditation or Deep Absorption)
📜 "तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम्॥" (PYS 3.2)
➡ (ਜਦੋਂ ਮਨ ਇੱਕ ਹੀ "ਧਾਰਨਾ-ਵਿਸ਼ੇ" 'ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਅਟੱਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ "ਧਿਆਨ" ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਧਿਆਨ ਧਾਰਣਾ ਦਾ ਉੱਚਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਨ "ਧਿਆਨ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਅਵਸਥਾ" 'ਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਧਿਆਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ "ਇੱਕ" ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
✅ "ਧਿਆਨ" ਵਿੱਚ, ਮਨ ਵਿੱਚ "ਅਵਾਜ਼" ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਿਰਫ਼ "ਸ਼ਾਂਤੀ" ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
📜 "ध्यानं निर्विषयं मनः॥"
➡ (ਧਿਆਨ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)
🌿 ਧਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:
✅ ਗਹਿਰੀ ਬੈਠਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Comfortable Sitting Posture)।
✅ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਉਲਝਣ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣੀ।
✅ ਸ਼ਵਾਸ ਉੱਤੇ (Breath Awareness) ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣਾ।
8 ਸਮਾਧੀ (Samadhi) - ਪਰਮ-ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ (Enlightenment)
📜 "तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः॥" (PYS 3.3)
➡ (ਜਦੋਂ ਮਨ "ਆਤਮ-ਸੰਪੂਰਨ" (Pure Awareness) ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ "ਸਵਰੂਪ" ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਕੇ, ਕੇਵਲ "ਅਸਲੀ ਸੱਚ" ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ "ਸਮਾਧੀ" ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ।)
✅ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ, "ਮਨ, ਆਤਮਾ, ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ" ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
✅ ਇਹ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ (Self-Realization) ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ।
✅ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਇਆਕ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
📜 "सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म"
➡ (ਸੱਚ, ਗਿਆਨ, ਤੇ ਅਨੰਤ – ਇਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ।)
🌿 ਸਮਾਧੀ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ (Types of Samadhi)
1️⃣ ਸਵਿਤਰਕ ਸਮਾਧੀ (Savikalpa Samadhi) - ਚੇਤਨਾ ਵਾਲੀ ਸਮਾਧੀ।
2️⃣ ਨਿਰਵਿਕਲਪ ਸਮਾਧੀ (Nirvikalpa Samadhi) - ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਪਰਮ-ਸੱਚ ਦੀ ਅਵਸਥਾ।
🔷 ਨਤੀਜਾ
📌 ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ – ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ।
📌 ਧਾਰਣਾ – ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ।
📌 ਧਿਆਨ – ਲੰਬੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੱਕਾਗ੍ਰ ਹੋਣਾ।
📌 ਸਮਾਧੀ – ਪਰਮ-ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ।
ਪਤੰਜਲੀ ਦੇ "ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ" ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (Pratyahara), ਧਾਰਣਾ (Dharana), ਧਿਆਨ (Dhyana), ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ (Samadhi) ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਹਨ।
➡ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ "ਅੰਤਰੰਗ ਯੋਗ" (Internal Yoga) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਨ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
Post a Comment