1.3 ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ & ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦ

 

1. ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Katha Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ

📖 ਸਰੋਤ ਵੇਦ: ਯਜੁਰਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਕਠ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਕਹਾਣੀ" ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਤਮਾ, ਮੌਤ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦੇ ਗੁੱਢ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ ਦਾ ਅਸਤੀਤਵ –

• ਆਤਮਾ ਅਮਰ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸਰੀਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਲਿਬਾਸ ਹੈ।
• ਮੌਤ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਦਾ ਖਤਮ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਨ ਤਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਨ ਮਰਦੀ ਹੈ।

✅ ਸ਼੍ਰੇਯਸ (ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ) ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਯਸ (ਸੰਸਾਰੀ ਸੁਖ) ਦਾ ਫ਼ਰਕ –

• ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਰਸਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ:
  1. ਸ਼੍ਰੇਯਸ (ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦਾ ਮਾਰਗ)
  2. ਪ੍ਰੇਯਸ (ਭੌਤਿਕ ਸੁਖ ਅਤੇ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ)
• ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਵਿਅਕਤੀ "ਸ਼੍ਰੇਯਸ" ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਅੰਧ ਵਿਅਕਤੀ "ਪ੍ਰੇਯਸ" ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦਾ ਹੈ।

✅ "ਓਮ" ਦਾ ਮਹੱਤਵ –

• "ਓਮ" (ॐ) ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• "ਓਮ" ਦਾ ਜਾਪ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

✅ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਗਿਆਨ –

• ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਨਚਿਕੇਤਾ ਅਤੇ ਯਮਰਾਜ ਦਾ ਸੰਵਾਦ

ਵਾਜਸ਼ਰਵਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਇੱਕ ਯਗ ਕਰਕੇ ਦਾਨ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਉਹ ਜ਼ੁਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗਾਈਆਂ ਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਨਚਿਕੇਤਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਪਿਤਾ ਜੀ! ਕੀ ਇਹ ਦਾਨ ਸ਼ੁਭ ਹੋਵੇਗਾ?"

ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਾਜਸ਼ਰਵਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਰਾਜਾ (ਯਮ) ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ!"
ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਪੁੱਤਰ ਨਚਿਕੇਤਾ ਮੌਤ ਦੇ ਲੋਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਯਮਰਾਜ ਨੂੰ ਆਤਮਾ ਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਗਿਆਨ ਵਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।

ਯਮਰਾਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਭੌਤਿਕ ਸੁਖ, ਧਨ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਉਮਰ" ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਨਚਿਕੇਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਕਲੀ ਸੰਸਾਰੀ ਸੁਖ ਨਹੀਂ!"

ਯਮਰਾਜ ਨਚਿਕੇਤਾ ਦੀ ਸੰਤੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ –

👉 ਆਤਮਾ ਨ ਜਨਮਦੀ ਹੈ, ਨ ਮਰਦੀ ਹੈ।
👉 ਸੰਸਾਰੀ ਸੁਖ ਅਸਥਿਰ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਹੀ ਸ਼ਾਸ਼ਵਤ ਹੈ।
👉 "ਓਮ" ਦਾ ਜਾਪ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ।
👉 ਸ਼੍ਰੇਯਸ (ਮੋਖਸ਼ ਮਾਰਗ) ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਪ੍ਰੇਯਸ (ਸੰਸਾਰੀ ਮੋਹ) ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
👉 "ਓਮ" ਦਾ ਜਾਪ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਧਿਆਨ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਓਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

---

2. ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Prashna Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ

📖 ਸਰੋਤ ਵੇਦ: ਅਥਰਵਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਪ੍ਰਸ਼ਨ" ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕਲਾ"।
➡ ਇਸ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਛੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਛੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1: ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?

• ਪ੍ਰਾਣ (ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀ) ਤੋਂ।
• ਇਹ ਹੀ ਜੀਵਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2: ਸਰੀਰ 'ਚ "ਪ੍ਰਾਣ" ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ?

• ਪੰਜ ਪ੍ਰਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
  1. ਪ੍ਰਾਣ – ਸ਼ਵਾਸ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।
  2. ਅਪਾਨ – ਮਲ-ਮੂਤਰ ਤਿਆਗ।
  3. ਵਿਆਨ – ਖੂਨ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ।
  4. ਉਦਾਨ – ਗਲਾ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਕਿਰਿਆ।
  5. ਸਮਾਨ – ਪਚਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ।

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3: ਮਨੁੱਖ "ਬ੍ਰਹਮ-ਲੋਕ" ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?

• "ਓਮ" ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਕੇ।
• ਬ੍ਰਹਮ-ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਨਾਲ।

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4: "16 ਕਲਾ ਵਾਲਾ ਪੁਰੁਸ਼" ਕੌਣ ਹੈ?

• ਪਰਮਾਤਮਾ (ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀ), ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਕਲਾਵਾਂ ਹਨ।

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5: ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ?

• ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

✅ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6: ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

• "ਮੋਖਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ" – ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਸੱਚੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਛੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਿੱਪਲਾਦ ਰਿਸ਼ੀ

ਛੇ ਰਿਸ਼ੀ (ਕੌਸ਼ਲਯ, ਭਾਰਦਵਾਜ, ਸੌਰਯਾਯਣੀ, ਗੌਤਮ, ਕਬੰਧੀ, ਅਤੇ ਸੁਕੇਸ਼) ਰਿਸ਼ੀ ਪਿੱਪਲਾਦ ਕੋਲ ਆਏ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੁੱਢ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇ।

ਰਿਸ਼ੀ ਪਿੱਪਲਾਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜੋ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਉੱਤਰ ਸਮਝ ਸਕੇਗਾ।"

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 "ਪ੍ਰਾਣ" (ਜੀਵਨ-ਸ਼ਕਤੀ) ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ।
👉 "ਓਮ" ਦਾ ਧਿਆਨ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਓਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
👉 ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਰਫ਼ "ਗਿਆਨੀ ਆਤਮਾ" ਹੀ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।