2.1 ਹਠ ਯੋਗ

1️⃣ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮਾਤਾ ਪਾਰਵਤੀ ਨੂੰ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ

📜 ਕਹਾਣੀ:

ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠਦੇ, ਪਰ ਮਾਤਾ ਪਾਰਵਤੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਸੀ।

ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਤਾ ਪਾਰਵਤੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ:
➡ "ਹੇ ਨਾਥ, ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧਿਆ ਕੀ ਹੈ?"

ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਕਿਹਾ:
➡ "ਇਹ ਇਕ ਗੁਪਤ ਵਿਦਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚੇ ਯੋਗੀਆਂ ਲਈ ਹੈ।"
➡ "ਹਠ ਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਤਨ, ਮਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਉੱਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।"

ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧਿਆ ਦੱਸਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮਾਤਾ ਪਾਰਵਤੀ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿ ਗਈ।
ਉਸ ਸਮੇਂ, ਇੱਕ ਮੱਛੀ (ਮਤਸੇਂਦ੍ਰ) ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ।

2️⃣ ਮੱਛੀ ਬਣਿਆ ਮਹਾਂਯੋਗੀ – ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਨਾਥ

📜 ਕਹਾਣੀ:
➡ ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ "ਹਠ ਯੋਗ" ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੱਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਮੱਛੀ (ਮਤਸੇਂਦ੍ਰ) ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ।
➡ ਮੱਛੀ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਇਆ ਤੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਪਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਲਿਆ।
➡ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜਦੋਂ ਮਾਤਾ ਪਾਰਵਤੀ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਵੀ ਸੁਣ ਲਈ ਹੈ।
➡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ, ਤੇ ਮੱਛੀ ਇੱਕ "ਸਿੱਧ" (ਸੰਨਿਆਸੀ) ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
➡ ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ – "ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਨਾਥ" (ਮੱਛੀ ਤੋਂ ਯੋਗੀ ਬਣਿਆ)।

✅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਨਾਥ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਬਣੇ।
✅ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗਿਆਨ "ਗੋਰਖਨਾਥ" ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਬਣੇ।

---

3️⃣ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਫੈਲਾਈ

📜 ਕਹਾਣੀ:
➡ ਮਤਸੇਂਦ੍ਰਨਾਥ ਨੇ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ।
➡ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧਿਆ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਇਆ।
➡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਸ਼ਟਕਰਮ, ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲਿਆ।

✅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਹਠ ਯੋਗ "ਗੁਪਤ ਯੋਗ" ਤੋਂ "ਲੋਕ ਯੋਗ" ਬਣ ਗਿਆ।
✅ ਗੋਰਖਨਾਥ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਨਾਥ ਸੰਪਰਦਾ (Nath Tradition) ਦੇ ਮੂਲ ਆਚਾਰਯ ਬਣੇ।

ਹਠ ਯੋਗ (Hatha Yoga) – ਸੰਕਲਪਨਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਕਥਾ

📖 ਸਰੋਤ: ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ, ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ, ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ
🕉 ਅਰਥ: "ਹਠ" (ਜੋਰ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ) + "ਯੋਗ" (ਸੰਯੋਗ) = ਸ਼ਰੀਰ, ਮਨ, ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ
➡ ਹਠ ਯੋਗ "ਤਨ, ਮਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ" ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਕੇ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਬੰਧ, ਅਤੇ ਸ਼ਟਕਰਮ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਤੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਹੋਣ ਲਈ ਹੈ।
➡ ਹਠ ਯੋਗ "ਰਾਜ ਯੋਗ" ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਯਮਿਤ ਕਰਕੇ ਸਮਾਧੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

---

1️⃣ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ (Concept of Hatha Yoga)

📜 "ह " म्हणजे सूर्यः, ठ " म्हणजे चंद्रः।" (ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ 1.1)
➡ (ਹਠ ਸ਼ਬਦ "ਹ" (ਸੂਰਜ) ਅਤੇ "ਠ" (ਚੰਦਰਮਾ) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ (ਪਿੰਗਲਾ) ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ (ਈਡਾ) ਨਾਡੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।)

✅ "ਹਠ" – ਦ੍ਰਿੜ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਲਈ ਤਿਆਰੀ।
✅ "ਯੋਗ" – ਮਨ, ਪ੍ਰਾਣ, ਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ।
✅ ਹਠ ਯੋਗ "ਸ਼ਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ" ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਕੇ "ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸਮਾਧੀ" ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

---

2️⃣ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (History of Hatha Yoga)

✅ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ "ਆਦੀ ਯੋਗੀ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ" ਨੇ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਆਦਿ-ਗੁਰੂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
✅ ਮਹਾ ਯੋਗੀ ਮਤਸੇਂਦ੍ਰ ਨਾਥ ਅਤੇ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਇਸਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
✅ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ "ਸੁਵਾਮੀ ਸੁਵਤਮਾਰਾ" ਨੇ "ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ" ਲਿਖੀ, ਜੋ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
✅ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ:
1️⃣ ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ (ਸੁਵਾਮੀ ਸੁਵਤਮਾਰਾ) – 14ਵੀਂ ਸਦੀ
2️⃣ ਘੇਰੰਡ ਸੰਹਿਤਾ (ਘੇਰੰਡ ਰਿਸ਼ੀ) – 17ਵੀਂ ਸਦੀ
3️⃣ ਸ਼ਿਵ ਸੰਹਿਤਾ – ਅਣਪਹਿਲਾ ਲਿਖਤ ਗ੍ਰੰਥ

---

3️⃣ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਕਥਾ (Hatha Yoga Katha)

➡ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਥਾ "ਮਤਸੇਂਦ੍ਰ ਨਾਥ ਅਤੇ ਗੋਰਖਨਾਥ" ਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਚਾਰਯ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

📜 ਕਥਾ:
ਮਤਸੇਂਦ੍ਰ ਨਾਥ ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹਠ ਯੋਗ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਇਸ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ।

📜 ਗੋਰਖਨਾਥ ਨੇ ਦੱਸਿਆ:
✅ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਬਣਾਓ।
✅ ਪ੍ਰਾਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰੋ।
✅ ਧਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕਾਗ੍ਰ ਕਰੋ।
✅ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ।

➡ ਇਹ ਕਥਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਠ ਯੋਗ "ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰੀਰਕ" ਦੋਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਉਤਕਰਸ਼ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

---

4️⃣ ਹਠ ਯੋਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ (Main Components of Hatha Yoga)

📜 "हठविद्या त्रयमुक्तं" (ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ 1.56)
➡ (ਹਠ ਯੋਗ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ – ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਅਤੇ ਸ਼ਟਕਰਮ।)

1️⃣ ਆਸਨ (Asana) – ਸ਼ਰੀਰਕ ਸਥਿਰਤਾ

📜 "स्थिरसुखमासनम्।" (ਯੋਗ ਸੁਤਰ 2.46)
➡ (ਆਸਨ ਅਰਾਮਦਾਇਕ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।)
✅ 84 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਸਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 32 ਆਸਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।

---

2️⃣ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (Pranayama) – ਸ਼ਵਾਸ ਨਿਯੰਤਰਣ

📜 "चले वाते चलं चित्तं निश्चले निश्चलं भवेत्।" (ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ 2.2)
➡ (ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਾਣ (ਸ਼ਵਾਸ) ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਨ ਵੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
✅ ਭਾਸਤ੍ਰਿਕ, ਕਪਾਲਭਾਤੀ, ਅਨੁਲੋਮ-ਵਿਲੋਮ, ਭ੍ਰਾਮਰੀ।

---

3️⃣ ਸ਼ਟਕਰਮ (Shatkarma) – ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਤਕਨੀਕਾਂ

📜 "षटकर्माणि समायुक्तो हठयोगस्य साधकः।" (ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ 2.23)
➡ (ਹਠ ਯੋਗ ਵਿੱਚ 6 ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।)
✅ ਨੇਤੀ (Neti) – ਨਾਸਿਕਾ ਸ਼ੁੱਧੀ
✅ ਧੌਤੀ (Dhauti) – ਅੰਤਰਿਕ ਸ਼ੁੱਧੀ
✅ ਬਸਤਿ (Basti) – ਆਤੜੀ ਸ਼ੁੱਧੀ
✅ ਨੌਲੀ (Nauli) – ਪੇਟ ਦੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮਸਾਜ
✅ ਕਪਾਲਭਾਤੀ (Kapalabhati) – ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ੁੱਧੀ
✅ ਤ੍ਰਾਟਕ (Trataka) – ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਸਾਧਨਾ

---

5️⃣ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ (Goal of Hatha Yoga)

📜 "राजयोगस्य पूर्वद्वारं हठयोगं निगच्छति।" (ਹਠਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ 1.5)
➡ (ਰਾਜ ਯੋਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਹਠ ਯੋਗ ਪਹਿਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ।)

✅ ਹਠ ਯੋਗ ਮਨ, ਤਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ "ਧਿਆਨ" ਅਤੇ "ਸਮਾਧੀ" ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ।
✅ ਇਹ "ਕੁੰਡਲਨੀ" ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਕੇ ਆਤਮਿਕ ਉਤਕਰਸ਼ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

---