1.3 ਐਤਰੇਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ & ਤੈੱਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ

 

1. ਐਤਰੇਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Aitareya Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ

📖 ਸਰੋਤ: ਰਿਗਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਐਤਰੇਯ" ਸ਼ਬਦ "ਐਤਰੇਯ ਮਹਿਦਾਸ" ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
➡ ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਤਮਾ, ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

---

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ

• ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ "ਬ੍ਰਹਮ" (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਸੀ।
• ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਤੱਤ (ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਲ, ਅੱਗ, ਵਾਯੂ, ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼) ਬਣਾਏ।
• ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਬਣਿਆ।

✅ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ

• ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਪ੍ਰਾਣ (ਸ਼ਵਾਸ), ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ (ਅੱਖਾਂ), ਸ਼੍ਰਵਣ (ਕੰਨ), ਵਾਕ (ਬੋਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਅਤੇ ਮਨ ਬਣਾਇਆ।
• ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ।

✅ "ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ?"

• ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।
• "ਪ੍ਰਜ੍ਞਾ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ" (ਅਸਲ ਗਿਆਨ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ)।

✅ ਮੌਤ ਅਤੇ ਆਤਮਾ

• ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਤਮਾ ਨਵਾਂ ਸਰੀਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਤਮਾ "ਬ੍ਰਹਮ" ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

---

ਐਤਰੇਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਰਿਸ਼ੀ ਮਹਿਦਾਸ ਐਤਰੇਯ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ

ਰਿਸ਼ੀ ਐਤਰੇਯ ਦੀ ਮਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਸੀ, ਪਰ ਪਿਤਾ ਸ਼ੂਦਰ ਸਨ।
ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਿਲੇ-ਝੁਲੇ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਸੀ, ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਰਸਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ "ਆਤਮਾ" ਅਤੇ "ਬ੍ਰਹਮ" ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।
ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਨੂੰ ਇਹ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ –

👉 "ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"
👉 "ਅਸਲ ਗਿਆਨ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ।"

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 ਆਤਮਾ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਨਹੀਂ, ਸਰੀਰ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ।
👉 ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ।
👉 "ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

---

2. ਤੈੱਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Taittiriya Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ

📖 ਸਰੋਤ: ਯਜੁਰਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਤੈੱਤਰੀਯ" ਸ਼ਬਦ "ਤੈੱਤਰੀਯ ਸ਼ਾਖਾ" ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਰਚਿਆ ਗਿਆ।
➡ ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ "ਪੰਚਕੋਸ਼" (ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪਰਤਾਂ), "ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ" (ਪਰਮ ਆਨੰਦ), ਅਤੇ ਗੁਰੁ-ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

---

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ ਪੰਚਕੋਸ਼ (Five Layers of Human Existence)

• ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਪੰਜ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

• ਇਹ "ਪੰਚਕੋਸ਼" ਹਨ –

  1️⃣ ਅੰਨਮਯ ਕੋਸ਼ – ਸਰੀਰ (ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ)।
  2️⃣ ਪ੍ਰਾਣਮਯ ਕੋਸ਼ – ਜੀਵਨ (ਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਊਰਜਾ)।
  3️⃣ ਮਨਮਯ ਕੋਸ਼ – ਮਨ (ਸੋਚ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ)।
  4️⃣ ਵਿਗ੍ਯਾਨਮਯ ਕੋਸ਼ – ਗਿਆਨ (ਬੁੱਧੀ, ਸੱਚ-ਝੂਠ ਦੀ ਪਛਾਣ)।
  5️⃣ ਆਨੰਦਮਯ ਕੋਸ਼ – ਪਰਮ ਆਨੰਦ (ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ)।

✅ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ (ਅਸਲ ਆਨੰਦ)

• ਅਸਲ ਆਨੰਦ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ "ਆਤਮ-ਗਿਆਨ" ਵਿੱਚ ਹੈ।
• ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ "ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ" ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

✅ "ਸਤ੍ਯੰ ਵਦ, ਧਰਮੰ ਚਰ" (ਸੱਚ ਬੋਲੋ, ਧਰਮ 'ਤੇ ਚਲੋ)

• ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ "ਗੁਰੁ-ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਸੰਬੰਧ" 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
• ਗੁਰੁ ਦਾ ਆਦਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਹੈ।

---

ਤੈੱਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਰਿਸ਼ੀ ਵਰੁਣ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਭ੍ਰਿਗੁ

ਰਿਸ਼ੀ ਵਰੁਣ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭ੍ਰਿਗੁ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ – "ਬ੍ਰਹਮ ਕੀ ਹੈ?"
ਰਿਸ਼ੀ ਵਰੁਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ – "ਧਿਆਨ ਕਰੋ, ਅਤੇ ਖੁਦ ਜਵਾਬ ਲੱਭੋ!"

ਭ੍ਰਿਗੁ ਨੇ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਪਾਰ ਕੀਤੇ –

1️⃣ ਭੋਜਨ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ)।
2️⃣ ਪਰ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ – ਪ੍ਰਾਣ (ਸ਼ਵਾਸ) ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ।
3️⃣ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਹੈ – ਮਨ (ਚੇਤਨਾ) ਵੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
4️⃣ ਮਨ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਹੈ – ਗਿਆਨ (ਬੁੱਧੀ) ਹੀ ਸੱਚਾ ਹੈ।
5️⃣ ਅਸਲ ਵਿਚ, "ਆਨੰਦ" (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ) ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ।

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 ਜੀਵਨ ਸਿਰਫ਼ ਭੋਜਨ, ਪ੍ਰਾਣ, ਅਤੇ ਮਨ ਨਹੀਂ – ਅਸਲ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਹੀ "ਬ੍ਰਹਮ" ਹੈ।
👉 "ਆਤਮਾ" ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਅਸਲ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

---

ਐਤਰੇਯ ਅਤੇ ਤੈੱਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ - ਮੁੱਖ ਤਫ਼ਾਵਤ

ਉਪਨਿਸ਼ਦ	ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ	ਸੰਬੰਧਤ ਕਹਾਣੀ
ਐਤਰੇਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ	ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ।	ਰਿਸ਼ੀ ਮਹਿਦਾਸ ਐਤਰੇਯ।
ਤੈੱਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ	ਪੰਚਕੋਸ਼, ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ, ਗੁਰੁ-ਸ਼ਿਸ਼ਿਆ ਸੰਬੰਧ।	ਰਿਸ਼ੀ ਵਰੁਣ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਗੁ।