2.2 ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੂਤਰ
ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੂਤਰ
ਪਤੰਜਲੀ ਯੋਗ ਸੂਤਰ:- ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਮਹਰਸ਼ੀ ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ "ਸੂਤਰ" ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਵਿਵੇਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਯੋਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 195 ਸੂਤਰ ਹਨ, ਜੋ ਚਾਰ ਪਾਦਾਂ (ਅਧਿਆਯਾਂ) ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ:
-
ਸਮਾਧਿ ਪਾਦ
-
ਸਾਧਨਾ ਪਾਦ
-
ਵਿਭੂਤੀ ਪਾਦ
-
ਕੈਵਲਿਆ ਪਾਦ
1. ਸਮਾਧਿ ਪਾਦ (ਯੋਗ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਧਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ)
ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ:
"ਯੋਗਸ਼ਚਿੱਤਵ੍ਰਿੱਤਿਨਿਰੋਧ:" (ਯੋਗ ਸੂਤਰ 1.2)
ਅਰਥਾਤ, ਚਿੱਤ ਦੀਆਂ ਵ੍ਰਿੱਤੀਆਂ (ਚਲਚਲਾਹਟ) ਦਾ ਨਿਰੋਧ (ਰੋਕ) ਹੀ ਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਮਨ ਦੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਡੋਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ।
ਚਿੱਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਵ੍ਰਿੱਤੀਆਂ:
-
ਪ੍ਰਮਾਣ – (ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ) – ਪ੍ਰਤੱਖ, ਅਨੁਮਾਨ ਅਤੇ ਆਗਮ (ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ)।
-
ਵਿਪਰਿਆਯ – (ਝੂਠਾ ਗਿਆਨ) – ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜਾਂ ਭਰਮ।
-
ਵਿਕਲਪ – (ਕਲਪਨਾ) – ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਣਿਆ ਗਿਆ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਗਿਆਨ।
-
ਨਿਦਰਾ – (ਨੀਂਦ) – ਜਦੋਂ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਅਸਚੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
-
ਸਮ੍ਰਿਤੀ – (ਸਮਝ) – ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਯਾਦ ਆਉਣਾ।
ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ:
-
ਸਵਿਕਲਪ ਸਮਾਧੀ – ਜਦੋਂ ਮਨ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
-
ਨਿਰਵਿਕਲਪ ਸਮਾਧੀ – ਜਦੋਂ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
2. ਸਾਧਨਾ ਪਾਦ (ਯੋਗ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦਾ ਵੇਰਵਾ)
ਕਲੇਸ਼ (ਮਾਨਸਿਕ ਬਾਧਾਵਾਂ):
ਪਤੰਜਲੀ ਨੇ ਪੰਜ "ਕਲੇਸ਼" (ਮਾਨਸਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ) ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਆਤਮ-ਸੰਬੋਧੀ ਦੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੇ ਹਨ:
-
ਅਵਿਦਿਆ – ਅਗਿਆਨਤਾ
-
ਅਸਮਿਤਾ – ਅਹੰਕਾਰ
-
ਰਾਗ – ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਆਸਕਤੀ
-
ਦ੍ਵੇਸ਼ – ਘ੍ਰਿਣਾ ਜਾਂ ਨਫ਼ਰਤ
-
ਅਭਿਨਿਵੇਸ਼ – ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ
ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ (ਯੋਗ ਦੇ ਅੱਠ ਅੰਗ):
1. ਯਮ (ਨੈਤਿਕ ਨਿਯਮ) – ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚਾ ਵਰਤਾਅ
-
ਅਹਿੰਸਾ (ਹਿੰਸਾ ਨਾ ਕਰਨੀ)
-
ਸਤ੍ਯ (ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ)
-
ਅਸਤੇਯ (ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨੀ)
-
ਬ੍ਰਹਮਚਰਯ (ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ)
-
ਅਪਰਿਗ੍ਰਹ (ਲੋਭ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿਣਾ)
2. ਨਿਯਮ (ਆਤਮ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ) – ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
-
ਸ਼ੌਚ (ਸ਼ੁੱਧਤਾ)
-
ਸੰਤੋਸ਼ (ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ)
-
ਤਪਸ (ਆਤਮ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ)
-
ਸਵਾਧਿਆਯ (ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ)
-
ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਣਿਧਾਨ (ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ)
3. ਆਸਨ (ਸ਼ਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ) – ਸ਼ਰੀਰ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਤੇ ਲਚਕਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ।
4. ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ (ਸਾਸ਼ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ) – ਪ੍ਰਾਣ (ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ) ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ।
5. ਪ੍ਰਤਿਆਹਾਰ (ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਯਮ) – ਬਾਹਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਆਉਣਾ।
6. ਧਾਰਣਾ (ਏਕਾਗ੍ਰਤਾ) – ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ।
7. ਧਿਆਨ (ਧਿਆਨਾਵਸਥਾ) – ਧਿਆਨ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ।
8. ਸਮਾਧੀ (ਪੂਰਨ ਆਤਮ-ਸੰਬੋਧੀ) – ਜਿਥੇ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸੁਖਦਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਵਿਭੂਤੀ ਪਾਦ (ਯੋਗ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਤਾਕਤਾਂ)
-
ਜੋ ਯੋਗੀ ਨਿਯਮਿਤ ਧਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ "ਸਿੱਧੀਆਂ" (ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ) ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
-
ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ "ਸੰਯਮ" (ਧਾਰਣਾ + ਧਿਆਨ + ਸਮਾਧੀ) ਰਾਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਗ ਸ਼ਕਤੀਆਂ:
-
ਅਣਿਮਾ – ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਬਣਾਉਣਾ।
-
ਮਹਿਮਾ – ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਬਣਾਉਣਾ।
-
ਗਰਿਮਾ – ਭਾਰੀ ਹੋਣਾ।
-
ਲਘਿਮਾ – ਬਹੁਤ ਹਲਕਾ ਹੋਣਾ।
-
ਪ੍ਰਾਪਤੀ – ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ।
4. ਕੈਵਲਿਆ ਪਾਦ (ਮੋਖਸ਼ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਮੁਕਤੀ)
ਕੈਵਲਿਆ (ਮੋਖਸ਼) ਦੀ ਅਵਸਥਾ:
-
ਯੋਗ ਦਾ ਆਖਰੀ ਉਦੇਸ਼ "ਕੈਵਲਿਆ" (ਮੋਖਸ਼) ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।
-
ਜਦੋਂ ਮਨ, ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ, ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਆਤਮ-ਸੰਬੋਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਮੋਖਸ਼ ਦੇ ਲੱਛਣ:
-
ਮਨ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ।
-
ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮਿਲਾਪ।
-
ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
ਨਤੀਜਾ:
ਪਤੰਜਲੀ ਦਾ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਡੇ ਮਨ, ਸ਼ਰੀਰ, ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਨਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਰਰੀਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
Post a Comment