1.3 ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ & ਮਾਂਡੂਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ

 

ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Mundaka Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ

📖 ਸਰੋਤ ਵੇਦ: ਅਥਰਵਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਮੁੰਡਕ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਮੁੰਡਨ" (ਸਿਰ ਮੂੰਡਣਾ) ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੈਰਾਗਯ (ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਸੱਚੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਵੀ ਮੋਹ-ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

---

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ ਉੱਚ (ਪਾਰਮਾਰਥਿਕ) ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ (ਸੰਸਾਰੀ) ਗਿਆਨ –

• ਗਿਆਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:
  1. ਪਰਾ ਵਿਦਿਆ (ਉੱਚ ਗਿਆਨ) – ਆਤਮ-ਗਿਆਨ, ਜੋ ਮੋਖਸ਼ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
  2. ਅਪਰਾ ਵਿਦਿਆ (ਨੀਵਾਂ ਗਿਆਨ) – ਵੈਦਿਕ ਕਰਮਕਾਂਡ, ਜੋ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

✅ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਹਕੀਕਤ ਹੈ –

• ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਹਕੀਕਤ (ਸਤ) ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਮਿਥਿਆ ਹੈ।
• ਜਿਵੇਂ ਮਕੜੀ ਆਪਣੇ ਝਾਲਾ ਖੁਦ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪੇ ਖਤਮ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੈ।

✅ ਦੋ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਉਪਮਾ –

• ਇਸ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
• ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਫਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ (ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ), ਦੂਜਾ ਪੰਛੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ (ਪਰਮਾਤਮਾ)। ਜਦ ਪਹਿਲਾ ਪੰਛੀ ਦੂਜੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

✅ "ਓਮ" ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ –

• "ਓਮ" (ॐ) ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਸੱਚੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।
• ਜੋ "ਓਮ" ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

✅ ਯੋਗ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ –

• ਸਿਰਫ਼ ਕਰਮਕਾਂਡ (ਯਗ ਆਦਿ) ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
• ਧਿਆਨ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।

---

ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਅੰਗਿਰਾ ਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸ਼ੌਨਕ ਦੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ

ਸ਼ੌਨਕ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਪਾਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕਿਸ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ?"

ਰਿਸ਼ੀ ਅੰਗਿਰਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –
1️⃣ ਅਪਰਾ ਵਿਦਿਆ – ਜੋ ਵਿਦਿਆ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ (ਵੇਦ, ਕਰਮਕਾਂਡ, ਯਗ ਆਦਿ)।
2️⃣ ਪਰਾ ਵਿਦਿਆ – ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਅੰਗਿਰਾ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤੀ –
"ਇੱਕ ਮਕੜੀ ਆਪਣਾ ਜਾਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੁਦ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਪਰ ਉਹ ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਵੀ ਹੈ।"

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 ਸੰਸਾਰਕ ਗਿਆਨ (ਕਰਮਕਾਂਡ) ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਹੀ ਸੱਚੀ ਮੁਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
👉 "ਓਮ" (ॐ) ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
👉 ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਕੇ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮੋਖਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

---

ਸੰਖੇਪ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੁਨੇਹਾ

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ	ਸੁਨੇਹਾ
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ	"ਉੱਚ ਗਿਆਨ (ਆਤਮ ਗਿਆਨ) ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ ਗਿਆਨ (ਸੰਸਾਰੀ ਗਿਆਨ) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ।"
ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਹਕੀਕਤ	"ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਮਿਥਿਆ ਹੈ।"
"ਓਮ" ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ	"ਓਮ ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ।"
ਦੋ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ	"ਇੱਕ ਪੰਛੀ (ਜੀਵ) ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦੂਜਾ (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਅਡੋਲ ਹੈ।"
ਮਕੜੀ ਅਤੇ ਜਾਲ ਦੀ ਉਪਮਾ	"ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਵੀ ਹੈ।"

---

2 ਮਾਂਡੂਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (Mandukya Upanishad) - ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ

📖 ਸਰੋਤ ਵੇਦ: ਅਥਰਵਵੇਦ
📝 ਅਰਥ: "ਮਾਂਡੂਕਯ" ਸ਼ਬਦ "ਮੰਡੂਕ" (ਮੈਡ੍ਰੋਗ) ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹੈ (ਕੇਵਲ 12 ਮੰਤ੍ਰ), ਪਰ ਇਹ "ਓਮ" (ॐ) ਅਤੇ ਆਤਮ-ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।
➡ ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ "ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ" (ਭੇਦ ਰਹਿਤ ਗਿਆਨ) ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

---

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ (Main Content)

✅ "ਓਮ" (ॐ) ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਹੈ –

• "ਓਮ" ਤਿੰਨ ਅੱਖਰਾਂ "ਅ, ਉ, ਮ" ਦਾ ਸੰਯੋਗ ਹੈ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਜਾਗਰਤ, ਸੁਪਨ ਅਤੇ ਸੂਸ਼ੁਪਤੀ) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ।
• "ਓਮ" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਸੰਕੁਚਿਤ ਰੂਪ (short form) ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਬੇਅੰਤ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

✅ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਚਾਰ ਅਵਸਥਾਵਾਂ –
ਮਾਂਡੂਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ (Consciousness) ਚਾਰ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ:
1️⃣ ਜਾਗਰਤ (वैश्वानर): ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਆਮ ਚੇਤਨਾ ਹੈ।
2️⃣ ਸੁਪਨ (तैजस): ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
3️⃣ ਸੂਸ਼ੁਪਤੀ (प्राज्ञ): ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਗਹਿਰੀ ਨੀਂਦ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਜੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
4️⃣ ਤੁਰੀਆ (परब्रह्म): ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮਨੁੱਖ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ।

✅ "ਅਦਵੈਤ" (ਭੇਦ ਰਹਿਤ ਗਿਆਨ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ –

• ਇਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ, ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਹਨ।
• ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੰਨ ਲਵੇ।
• "ਅਹੰ ਬ੍ਰਹਮਾਸਮੀ" (ਮੈਂ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਹਾਂ) – ਇਹ ਗਿਆਨ ਹੀ ਅਸਲ ਮੁਕਤੀ ਹੈ।

✅ "ਓਮ" (ॐ) ਦੀ ਤਾਕਤ –

• "ਓਮ" ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਜਾਪ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਚਾਬੀ ਹੈ।
• "ਓਮ" ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਜਾਗਰਤ, ਸੁਪਨ, ਅਤੇ ਸੂਸ਼ੁਪਤੀ) ਅਤੇ ਤੁਰੀਆ (ਚੌਥੀ ਅਵਸਥਾ) ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ।

---

ਮਾਂਡੂਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਹਾਣੀ

ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਅਤੇ ਅਸ਼੍ਟਾਵਕ੍ਰ

ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਗਿਆਨੀ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ "ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ" ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੰਕਟਮੈ ਸਨ।
ਉਹ ਅਸ਼੍ਟਾਵਕ੍ਰ ਰਿਸ਼ੀ ਕੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ –

"ਮੇਰਾ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕੋ ਹਨ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ?"

ਅਸ਼੍ਟਾਵਕ੍ਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਲਾਬ ਵਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਇਹ ਪਾਣੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਇਆ ਚੰਦ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ?"

ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਨਹੀਂ, ਚੰਦ ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ (Reflection) ਹੈ!"

ਅਸ਼੍ਟਾਵਕ੍ਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ, "ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕੋ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ!"

📌 ਨਤੀਜਾ:
👉 ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ, ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਹਨ।
👉 "ਓਮ" ਦੀ ਸਮਝ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਚਾਬੀ ਹੈ।
👉 ਮਨੁੱਖ ਤੁਰੀਆ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

---

ਮਾਂਡੂਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੰਦੇਸ਼

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ	ਸੁਨੇਹਾ
"ਓਮ" ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ	"ਓਮ" ਹੀ ਪਰਮ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ।
ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਚਾਰ ਅਵਸਥਾਵਾਂ	ਜਾਗਰਤ, ਸੁਪਨ, ਸੂਸ਼ੁਪਤੀ, ਅਤੇ ਤੁਰੀਆ – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋ।
"ਅਦਵੈਤ" (ਭੇਦ ਰਹਿਤ ਗਿਆਨ)	"ਆਤਮਾ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕੋ ਹਨ।"
ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ	ਮਨੁੱਖ "ਤੁਰੀਆ" ਅਵਸਥਾ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹੀ ਮੋਖਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

---